Nhà dài Ê Đê, không gian sống của gia đình mẫu hệ

Ngôi nhà dài Ê Đê truyền thống của dân tộc Ê Đêdo phụ nữ làm chủ, phản ánh sự tồn tại của chế độ mẫu hệ. Tập tục của người Ê Đê là con trai lấy vợ phải về nhà vợ ở, con gái cưới chồng căn nhà được nối dài để làm nơi ở cho đôi vợ chồng mới. Cứ như thế, nhà dài ra, mãi che chở cho cuộc sống của nhiều thế hệ người Ê Đê nơi đại ngàn Tây Nguyên.

Nghệ nhân H’Hoa Niê KSơR xã Eâ Tul, huyện Cư Mgar, tỉnh Đắk Lắk cho biết: Sinh sống ở nhà dài Ê Đê chúng tôi được tận hưởng cuộc sống đầm ấm, yên vui trong một đại gia đình. Tối đến, cả nhà quây quần bên bếp chủ, ngồi trên ghế dài Kpan nơi “Gah” (phòng khách) nghe ông kể chuyện cổ tích về người Ê Đê nơi núi rừng Tây Nguyên hùng vĩ. Nghe bà, mẹ hát những làn điệu dân ca Ê Đê mượt mà, sâu lắng. Nghe anh chị đánh cồng, nhảy múa...

Nhà dài Ê Đê là nhà sàn, làm bằng tre nứa và bằng gỗ, mặt sàn và vách tường bao quanh nhà làm bằng thân cây bương hay thân tre già đập dập, mái lợp cỏ tranh. Nhà dài thường được lợp bằng cỏ tranh. Tranh lợp từng cụm, ngọn thả xuôi mái, gốc bẻ gập xuống vào bên trong. Người Ê Đê thường làm nhà theo hướng Bắc - Nam. Nhìn từ xa ngôi nhà có hình dáng một cái thuyền. Khi nói đến chiều dài thì nói đến số lượng dầm ngang (đê) tương ứng với một đôi cột. Nhà có bao nhiêu đê là có bấy nhiêu gian.

Không gian nhà dài Ê Đê theo chiều dọc gồm hai phần rõ rệt: Từ cửa chính đi vào là một phần rộng, chiếm 1/3 hay 2/3 gọi là Gah, phần còn lại gọi là Ôk. Gah là nơi tiếp khách, có bếp cho khách và là nơi sinh hoạt chung của gia đình, là nơi cúng thần, là chỗ ngủ của con trai chưa vợ, là nơi đặt nhiều đồ vật quý. Với nhà dài Ê đê, gia chủ giàu có thì ở phòng khách người ta bày rất nhiều đồ dùng như ché rượu cần, cồng chiêng, nồi đồng… là những tài sản rất có giá trị với người Ê Đê. Nếu số lượng những đồ vật này càng nhiều thì có thể hiểu rằng đây là một gia đình rất giàu có.

Đặc điểm riêng của nhà dài Ê Đê là có hai cầu thang. Cầu thanh đực và cầu thang cái. Cầu thang cái được khắc họa hai bầu sữa mẹ và vầng trăng khuyết cùng những hình họa được chạm trổ văn hoa tinh sảo để nhắc nhở mọi người luôn nhớ đến công lao của người phụ nữ, người trụ cột của gia đình. Ngược lại, cầu thang đực chỉ là một cây gỗ, có 5 - 7 bậc thang.

Nhà dài là nét đẹp văn hóa rất tiêu biểu của dân tộc Ê Đê. Ngôi nhà mang những giá trị, sắc thái mang đậm ý nghĩa nhân văn của văn hóa truyền thống từ ngày xưa cho đến bây giờ. Nhà dài Ê Đê đã góp phần quan trọng làm đa dạng hơn cho truyền thống, tạo nên bản sắc văn hóa người Việt Nam. Nơi đây không chỉ là nơi ở mà còn là không gian gắn kết bao thế hệ dòng tộc của người Ê Đê.

Cùng với niềm tự hào về ngôi nhà dài truyền thống của mình, người Ê Đê cũng còn nỗi niềm riêng khi những ngôi nhà dài Ê Đê ngày càng xuống cấp và cứ dần vắng bóng trong buôn. Xu thế bê tông hóa nhà cửa nên nhà dài Ê Đê đúng nguyên bản của nhà dài truyền thống với chất liệu là gỗ, nứa, mái tranh đã có dấu hiệu mai một. Vì thế, việc phục dựng bảo tồn kiến trúc giá trị văn hóa nhà dài Ê Đê là việc làm cấp thiết rất cần sự sự chung tay của các cấp chính quyền cũng như đồng bào Ê Đê.​