Cần cái nhìn khách quan với giá điện

Trên quan điểm là người tiêu dùng, TS Hồi cũng không vui khi phải trả thêm tiền điện song cần có cái nhìn khách quan, thấu đáo và cần là người tiêu dùng thông minh thay vì đưa ra các thông tin thiếu căn cứ, nhất là trong bối cảnh nắng nóng gay gắt, nhu cầu sử dụng điện tiếp tục gia tăng.

Theo ông Hồi, khi Bộ Công Thương ban hành Quyết định điều chỉnh giá điện vào tháng 3 năm 2019, đã có ý kiến nói rằng giá điện nước ta còn thấp hơn giá của nhiều quốc gia đang phát triển. Đây là số liệu thực tế. Ngay lập tức nhiều chuyên gia đưa ra ý kiến, tại sao chúng ta so sánh giá điện mà không so sánh trong tương quan với thu nhập? Có lẽ ý kiến đó không sai lắm với những mặt hàng thiết yếu thông thường như lương thực thực phẩm, nhưng nó không đúng với sản phẩm như điện năng hay xăng dầu mà tính quốc tế từ lâu đã được thừa nhận. Tính quốc tế của ngành điện là những chuẩn mực, các chỉ tiêu chất lượng, hệ thống máy móc thiết bị, đường dây, trạm biến áp và các yếu tố vào đầu là than, là dầu mỏ, là khí đốt vv… dẫn tới giá thành cung ứng điện không có sự sai khác nhiều giữa giữa các nước phát triển và nước đang phát triển và vì thế không nên so sánh và đặt trong mối tương quan giá điện/thu nhập giữa các quốc gia.

Với giá bán điện năng áp dụng cho hộ tiêu dùng cuối cùng, hầu hết các nước đều có sự kiểm soát của Nhà nước. Dù xây dựng dựa trên phương pháp nào: giá điện theo giá trị sử dụng, giá điện theo chi phí bình quân hay giá điện theo chi phí biên thì nền tảng vẫn sẽ là chi phí cung ứng. Việc điều tiết của nhà nước với giá điện nhằm đảm bảo lợi ích tổng thể của xã hội là lớn nhất mà nói đúng ra là để bảo vệ lợi ích của người tiêu dùng trước người người bán điện vốn dĩ là độc quyền tự nhiên. Do vậy quan điểm “biểu giá điện hiện nay thì người hưởng lợi là ngành điện, người dân sẽ chịu thiệt” thực sự là không được công bằng cho lắm, không công bằng cho ngành điện và không công bằng cho chính Chính phủ. Ngành điện không đưa ra giá bán của mình mà ngành điện phải bán điện theo biểu giá được nhà nước quy định.

Điện năng là một hàng hóa đặc biệt, là hàng hóa mà cung phải bằng cầu ở mọi thời điểm để thấy công tác điều độ khó khăn như thế nào. Điện năng được cung ứng bởi các nhà máy điện khác nhau: Thủy điện, nhiệt điện than, nhiệt điện dầu, nhiệt điện khí, điện nguyên tử, điện tái tạo vv… Vì vậy với nguyên tắc điều độ là đảm bảo an toàn về kỹ thuật và hiệu quả kinh tế cao nhất thì việc huy động các nhà máy điện đáp ứng lượng cầu ở các thời điểm khác nhau trong ngày là khác nhau và vì thế chi phí cung ứng ở các thời điểm của hệ thống là khác nhau. Về phía tiêu dùng cũng đa dạng và phức tạp không kém do tính chất tiêu dùng khác nhau: hộ nghèo, tiêu dùng sinh hoạt, tiêu dùng công nghiệp, dân dụng sinh hoạt, bơm nước tưới tiêu vv. Vì vậy hệ thống giá điện thường phải đa mục tiêu vừa đảm bảo những khía cạnh an sinh xã hội lại vừa đảm bảo các nguyên tắc kinh tế cần thiết là giá điện phản ánh đúng hoặc gần nhất các chi phí mà người tiêu dùng gây ra cho hệ thống nên thật dễ hiểu là nó phức tạp.

Giá cao điểm và thấp điểm là rất khác nhau vì chi phí cung ứng giữa thấp điểm và cao điểm là khác nhau (phía sản xuất). Cùng 1 thao tác ấn nút chạy máy rửa bát hay máy giặt lúc 19h và lúc 21h30 thì chi phí gây ra cho hệ thống điện là khác rất khác nhau (phía người tiêu dùng). Hay biểu giá bán điện 2 thành phần, phần trả cho công suất đăng ký và phần trả cho điện năng tiêu dùng như cách tính cước viễn thông. Vì sao lại phải phức tạp như vậy? hãy xem tình huống sau: một người tiêu dùng điện dùng 24kwh/ngày với công suất đăng ký chỉ 1kw tức là dùng liên tục 24h và một người khác cũng dùng 24kwh/ngày với công suất 24kw tức là chỉ dùng 1h/ngày. Nếu như chỉ có giá bán điện 1 thành phần trả cho điện năng tiêu dùng thì hóa đơn tiền điện của 2 người tiêu dùng này như nhau nhưng rõ ràng là chi phí 2 hộ gây ra cho ra hệ thống điện rất rất khác nhau.

Nói như vậy để chúng ta hiểu rằng sự phức tạp của hệ thống điện từ sản xuất đến tiêu dùng kéo theo sự phức tạp trong hệ thống giá bán điện mà bản chất chỉ để đảm bảo những nguyên tắc: tính đúng, tính đủ các chi phí cung ứng điện đồng thời, đảm bảo các chính sách xã hội mà nhà nước mong muốn đạt được. Nó không đơn giản như các ý kiến cho rằng biểu giá 6 bậc thang là bất hợp lý.

TS Bùi Xuân Hồi cho rằng, biểu giá này đã được áp dụng từ rất lâu nhưng chắc chắn chưa khi nào chúng ta truyền thông thật sâu sắc về biểu giá bậc thang để người tiêu dùng có những hiểu biết và từ đó hiệu ứng giá thực sự có hiệu quả trong mục tiêu sử dụng hiệu quả và tiết kiệm điện năng. Hoặc đơn giản hơn để trả lời các câu hỏi vì sao dùng càng nhiều lại càng đắt cũng như hóa đơn tiền điện tăng cao sau kỳ điều chỉnh giá?

Chúng ta có thể tham khảo khá nhiều hệ thống giá điện của các quốc gia từ Âu sang Nam Mỹ và gần nhất chúng ta là giá bán điện bậc thang của Thái Lan với cách tính còn phức tạp hơn nhiều so với 6 bậc của Việt Nam. Với biểu giá này đặc trưng dùng càng nhiều càng đắt còn rõ ràng hơn nhiều so với biểu giá của Việt nam. Như vậy để nói rằng mức độ ứng dụng của loại biểu giá này là rất lớn chứ không chỉ ở Việt Nam có giá điện bậc thang.

Không phải hiển nhiên mà biểu giá này được ứng dụng nhiều như vậy, đơn giản là vì đó là biểu giá thể hiện rõ rất mối quan hệ giữa cái giá mà người tiêu dùng phải trả với chi phí mà họ gây ra cho hệ thống điện. Trước hết về tính chất của phụ tải sinh hoạt: đó là phụ tải khá đồng nhất ở điểm chỉ gia tăng vào các thời kỳ cao điểm. Nói cho dễ hiểu hơn vào chiều tối thì gần như hộ gia đình nào cũng nấu cơm, bật ti vi và đẩy phụ tải vào thời điểm này lên cao chúng ta gọi là thời kỳ cao điểm. Để đáp ứng được sự gia tăng phụ thải, hệ thống buộc phải huy động các nhà máy có chi phí cao hơn (xin nhắc lại nguyên tắc vận hành của hệ thống điện là đảm bảo về kỹ thuật và tối ưu về kinh tế nên thứ tự huy động sẽ là từ rẻ đến đắt). Do vậy phụ tải sinh hoạt càng tăng (dùng càng nhiều) thì càng phải huy động nhà máy có chi phí cao để đáp ứng (chi phí càng cao). Đó là logic của biểu giá sinh hoạt bậc thang: “Dùng càng nhiều càng đắt”. Không phải hiển nhiên loại biểu giá bậc thang chỉ áp dụng cho tiêu dùng sinh hoạt mà không áp dụng cho các hộ tiêu dùng điện khác.

Xét về việc tăng giá bán bình quân lên 8.36%, về nguyên tắc, Chính phủ chỉ quy định mức giá điện bình quân còn lại giao Bộ Công Thương xây dựng biểu giá điện đạt được 2 mục đích: Thứ nhất là đảm bảo chính sách an sinh xã hội; thứ 2 khuyến khích người dân sử dụng tiết kiệm điện. Tuy nhiên do biểu giá theo bậc thang nên không có nghĩa là tất cả đều tăng 8.36% mà sẽ căn cứ trên sản lượng điện tiêu dùng cụ thể tương ứng với bậc thang.

Lấy một ví dụ cụ thể cho một hộ tiêu dùng 500kwh/ tháng, theo giá cũ sẽ trả là 1.108.850đ còn theo biểu giá mới mức chi trả là 1.201.700đ. Tuy nhiên cũng phải nói thêm là sản lượng điện tiêu dùng trước và sau thời điểm tăng giá có cách tính chia đều khác nhau. Các dữ liệu biểu giá đã công khai và bất kể ai cũng có thể tự tính toán hóa đơn tiền điện cho mình.

Thống kê thực tế của ngành điện cho thấy, trong những ngày nắng nóng vừa qua, nếu không xét đến yếu tố tăng giá điện thì sản lượng điện của nhiều hộ gia đình đã tăng tới trên 30%. Số tăng này thường rơi vào các bậc thang có giá cao nên hóa đơn tiền điện tăng cao là lẽ đương nhiên.

Dù sao, theo TS Hồi, ngành điện cần đẩy mạnh tuyên truyền hơn nữa về cách tính giá điện, giải đáp các thắc mắc một cách thỏa đáng. Đồng thời khuyến nghị người dân có ý thức hơn trong việc sử dụng điện hiệu quả, tiết kiệm.