Thanh toán điện tử: Diễn biến phức tạp, còn nhiều mối đe dọa

94% người tiêu dùng Việt Nam sử dụng phương thức thanh toán số

Tại tọa đàm trực tuyến “Đảm bảo an ninh, an toàn cho thanh toán điện tử trong kỷ nguyên số” do Hiệp hội Ngân hàng Việt Nam chủ trì, Tạp chí Thị trường Tài chính tiền tệ tổ chức diễn ra sáng 21/8, bà Winnie Wong, Giám đốc Quốc gia của Mastercard tại Việt Nam, Campuchia và Lào đánh giá, trong vài năm gần đây, chuyển đổi kỹ thuật số diễn ra nhanh chóng trong khu vực và nhất là ở Việt Nam. Có ít nhất 95% ngân hàng tại Việt Nam đang tích cực thực hiện chuyển đổi số.

“Các ngân hàng ở Việt Nam hiểu rằng chuyển đổi số không chỉ là một hay hai sự cải tiến, mà là một sự phát triển đổi mới liên tục. Đó là những nỗ lực không ngừng tìm kiếm các giải pháp để bảo vệ các giao dịch, phục vụ khách hàng tốt hơn, và đem đến hiệu quả cho không chỉ riêng một ngân hàng, mà toàn ngành Ngân hàng nói chung” - bà Winnie Wong cho biết.

Mặt khác, bà Winnie Wong cũng cho rằng, người tiêu dùng Việt Nam rất hưởng ứng và đón nhận chuyển đổi số. Xu hướng này ở Việt Nam thậm chí phổ biến hơn các nước còn lại trong khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Trong một nghiên cứu của Mastercard vào năm 2022, có tới 94% người tiêu dùng Việt Nam sử dụng ít nhất một phương thức thanh toán số trong năm qua. Trong khi, ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương và kể cả những nước phát triển hơn, tỷ lệ này cũng chỉ ở mức 88%.

“Vì vậy, Mastercard nhìn nhận Việt Nam đang dẫn đầu trong việc nắm bắt kỹ thuật và chuyển đổi số. Chúng tôi thấy rằng xu hướng này sẽ vẫn tiếp tục, các ngân hàng sẽ tiếp tục cập nhật, sử dụng và phát triển hơn nữa để nâng cao các dịch vụ ngân hàng và phục vụ tốt hơn cho khách hàng Việt Nam” - đại diện Mastercard chia sẻ.

Đồng quan điểm, Vụ trưởng Thanh toán (Ngân hàng Nhà nước Việt Nam) Phạm Anh Tuấn cho biết, chuyển đổi số là xu thế tất yếu, rất nhiều tổ chức tín dụng đã đạt được số lượng giao dịch trên kênh số lên tới 90%. Điều đó giúp các tổ chức tín dụng giảm thiểu nhiều chi phí so với thực hiện các giao dịch truyền thống trước đây.

Ông Phạm Anh Tuấn tiết lộ, hệ thống qua Napas có số lượng giao dịch trong năm 2022 đạt mức 4,8 tỷ giao dịch/năm, dự kiến trong năm 2024 sẽ đạt con số là 8,4 tỷ giao dịch/năm.

“Chuyển đổi số góp phần thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt, các hình thức thanh toán số đều hướng tới mục tiêu Quyết định 1813 của Thủ tướng Chính phủ (phê duyệt Đề án phát triển thanh toán không dùng tiền mặt giai đoạn 2021-2025)” - ông Phạm Anh Tuấn cho hay.

Cung cấp thêm thông tin về chuyển đổi số, thanh toán số ngành ngân hàng, ông Nguyễn Quốc Hùng, Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội Ngân hàng Việt Nam cho biết, nếu như trước năm 2016, khoảng 500.000 - 1.000.000 giao dịch/ngày là một con số mơ ước của các tổ chức tín dụng, thì đến nay, lượng giao dịch bình quân 1 ngày lên tới 8 triệu giao dịch, với số lượng giao dịch bằng tiền mặt khoảng 900.000 tỷ đồng (tương đương 40 tỷ USD).

Tính đến tháng 6/2023, lượng tiền giao dịch thanh toán chuyển khoản bình quân tăng 52,35% so với năm 2022. Lượng thanh toán thông qua POS, mã QR, internet và Mobile Banking tăng cả về giá trị lẫn số lượng. Trong khi đó, lượng rút tiền mặt qua ATM giảm khoảng 6,3%. Có thể thấy, chuyển đổi số có thể giúp hạn chế sử dụng tiền mặt và thúc đẩy về thanh toán một cách nhanh nhất, tiện lợi nhất.

Ngoài ra, khoảng 40 ngân hàng đã mở tài khoản thanh toán cho khách hàng với khoảng 11 triệu tài khoản thông qua phương thức eKYC; khoảng 20 ngân hàng mở tài khoản thanh toán thẻ đối với khách hàng thông qua eKYC với số lượng 10,8 triệu. Đây là một trong những kết quả tích cực trong lĩnh vực thanh toán thẻ.

“Đáng chú ý, Chính phủ cũng đã yêu cầu thực hiện kết nối, chia sẻ cơ sở dữ liệu dân cư và nếu không có chuyển đổi số thì sẽ không thể tích hợp nhanh đến vậy. Cho đến nay, có khoảng 25 triệu tài khoản của khách hàng đã tích hợp dữ liệu dân cư sau khi Bộ Công an và Ngân hàng Nhà nước có thỏa thuận thống nhất về triển khai về tích hợp dữ liệu dân cư với tài khoản ngân hàng” - ông Hùng nói.

Đối diện nhiều rủi ro, thách thức

Dù đạt được kết quả đáng khích lệ trong chuyển đổi số, thanh toán số xong ông Hùng cũng phải nhìn nhận: “Đi kèm với lợi ích, chuyển đổi số cũng phải đối diện với một số rủi ro. Bởi lẽ, trong bất cứ lĩnh vực dịch vụ nào, dù hiện đại đến đâu thì kẻ gian vẫn tìm đủ mọi cách để phát hiện ra kẽ hở để lợi dụng, từ đó chiếm đoạt tài sản của khách hàng”.

Theo ông Hùng, xuyên suốt quá trình chuyển đổi số trong lĩnh vực thanh toán, một điểm đáng mừng là rủi ro xuất phát từ lỗi, sai sót của chính các tổ chức tín dụng là không có. Trong quá trình chuyển đổi số, Chính phủ, Ngân hàng Nhà nước luôn chỉ đạo đặt chỉ số an toàn lên trên hết, do đó các tổ chức tín dụng, ngân hàng thương mại khi triển khai hệ thống phần mềm công nghệ đều ưu tiên bảo đảm an toàn một cách tối đa.

Mặc dù vậy, vẫn xảy ra tình trạng kẻ gian lợi dụng kẽ hở trục lợi, chiếm đoạt tiền của khách hàng. Trường hợp điển hình là khách hàng vô tình cung cấp thông tin cá nhân như Căn cước công dân, số thẻ, số tài khoản, mật khẩu, mã OTP hay mã số thanh toán,... khi tham gia mạng xã hội, sử dụng internet, mua hàng qua mạng,... cho kẻ gian.

Bên cạnh đó còn có hiện tượng kẻ gian lợi dụng nâng cấp sim, nâng cấp gói internet trên sim để chiếm đoạt số điện thoại, từ đó chiếm đoạt mật khẩu tài khoản ngân hàng.

Một trường hợp xảy ra phổ biến khác là kẻ gian sử dụng tin nhắn giả mạo, gửi các đường link/brandname chứa mã độc để lừa đảo, chiếm đoạt tiền trong tài khoản của khách hàng.

“Tựu trung, khách hàng cần tỉnh táo, cảnh giác, không cung cấp bất cứ thông tin cá nhân gì cho bên thứ ba, cẩn trọng khi tham gia không gian mạng để hạn chế tối đa rủi ro, mất tiền cho kẻ gian” - ông Hùng nhấn mạnh.

Từ góc độ đại diện cơ quan quản lý, ông Phạm Anh Tuấn, cho biết, dù đang phát triển mạnh nhưng ý thức bảo vệ dữ liệu cá nhân của người dân chưa thực sự tốt, chưa cao, cho nên dẫn đến các hiện tượng như: cho thuê, cho mượn, mua bán tài khoản.

Một vụ việc điển hình vừa được Công an tỉnh Cao Bằng khởi tố cho thấy, chỉ trong vòng 6 tháng, số lượng tiền trôi qua tài khoản gian lận này là gần 1.000 tỷ đồng. “Đây là con số rất đau xót. Đây là những thiệt hại mà người dân đã mất. Bây giờ phải làm sao? Như vậy có nghĩa là, nếu như chúng ta chốt được chính chủ thực hiện thì khả năng gian lận sẽ giảm bớt” - ông Phạm Anh Tuấn nêu quan điểm.

Lãnh đạo Vụ Thanh toán cũng chỉ ra 4 nhóm khó khăn, thách thức chính đối với an toàn, an ninh trong lĩnh vực chuyển đổi số ngành ngân hàng

Thứ nhất, hành lang pháp lý chưa theo kịp sự tiến bộ của khoa học công nghệ. Nhiều sản phẩm dịch vụ áp dụng hình thức công nghệ tiên tiến hiện đại nhưng chưa có đủ văn bản quy phạm pháp luật hay hành lang pháp lý chưa theo kịp, dẫn đến việc vận dụng cũng như ứng xử gặp nhiều khó khăn.

Thứ hai, tội phạm gia tăng ở mức độ cao so với nhiều năm.

Thứ ba, thiếu tương thích giữa các hạ tầng. “Có thể nói, hiện nay, ngân hàng sử dụng dữ liệu của ngân hàng, cơ quan công an sử dụng dữ liệu của cơ quan công an (ngoại trừ Đề án 06 đang bước đầu triển khai), nhà mạng viễn thông cũng sử dụng dữ liệu riêng, không khai thác được. Nếu như các cơ sở hạ tầng dữ liệu này tương thích và được tích hợp, kết nối thì trong trường hợp khách hàng mở tài khoản, đăng ký số điện thoại, sử dụng Mobile Banking thì ngân hàng có thể kiểm tra được số điện thoại chính chủ và người thực hiện có chính xác hay không” - ông Phạm Anh Tuấn nói.

Hiện nay, các hạ tầng này đang từng bước để tiến đến kết hợp được với nhau để xây dựng hệ sinh thái chung và khai thác hiệu quả, góp phần phòng chống gian lận lừa đảo.

Thứ tư, vấn đề con người. Tâm lý, thói quen tiêu dùng tiền mặt của người dân ở vùng sâu, vùng xa, hải đảo vẫn còn lớn. Kỹ năng sử dụng các dịch vụ ngân hàng số của người dân còn nhiều hạn chế đã góp phần tiếp tay cho các đối tượng lừa đảo, gian lận. Kẻ gian thông qua sự thiếu hiểu biết, kỹ năng sử dụng dịch vụ ngân hàng số chưa tốt của khách hàng để khai thác và qua đó thực hiện các hành vi gian lận.

Về phía các ngân hàng thương mại, Giám đốc cao cấp An ninh thông tin (Ngân hàng TMCP Kỹ thương Việt Nam - Techcombank) Văn Anh Tuấn cho hay, các ngân hàng sẽ đầu tư các công nghệ mới để đưa thêm dịch vụ. Bên cạnh đó, khi lượng giao dịch thanh toán bằng tiền mặt không còn nhiều, thanh toán không dùng tiền mặt tăng lên, ngân hàng cũng phải bảo đảm tính ổn định cho hệ thống, nhất là trong những ngày thanh toán đặc biệt, số lượng giao dịch tăng đột biến.

Giám đốc cao cấp An ninh thông tin Techcombank cũng chia sẻ thêm về một số loại tấn công mới của dịch vụ ngân hàng: Là tin nhắn mạo danh (SMS brand name), hình thức này đòi hỏi khách hàng có nhận thức cao, đọc hiểu rõ nội dung mới nhận ra được hành vi lừa đảo.

Đối với giao dịch QR Code, xuất hiện phần mềm mô phỏng giống với Mobile Banking của các ngân hàng. Khi giao dịch mua hàng, kẻ gian sử dụng phần mềm mô phỏng lừa đảo đã chuyển tiền cho người bán hàng (hiển thị đã chuyển tiền thành công trên phần mềm mô phỏng, nhưng thực chất không chuyển tiền) và nhiều người bán hàng bận rộn, không kịp kiểm tra số dư tài khoản. Như vậy, hành vi lừa đảo đã được thực hiện trót lọt.

Ngoài ra, khi mở tài khoản bằng eKYC, rất nhiều lợi ích nhưng song hành với đó là rủi ro, dù ngân hàng triển khai nhiều giải pháp định danh nhưng kẻ gian vẫn tìm cách để lách qua hệ thống bảo mật bằng cách sử dụng công nghệ AI, deepfake,...

Theo Lãnh đạo Vụ Thanh toán, kẻ gian ít khi xuất hiện các thông tin của mình là chính chủ. Hiện Ngân hàng Nhà nước đã trình Thống đốc và được đồng ý sẽ sửa Quyết định 630/QĐ-NHNN về kế hoạch áp dụng các giải pháp về an toàn bảo mật trong thanh toán trực tuyến và thanh toán thẻ ngân hàng, đây là một quyết định rất căn cơ, sẽ quyết định hạn mức nào sẽ yêu cầu xác thực bằng yếu tố sinh trắc học để xác định chính chủ.

Có nghĩa, người mở tài khoản và người thực hiện giao dịch đó phải là một. Điều này có thể sẽ gây khó khăn cho một số tổ chức tín dụng nhưng vì lợi ích chung, lợi ích của cả cộng đồng và cả xã hội, bảo vệ an toàn tiền gửi của người dân thì việc này bắt buộc phải làm.

“Mức độ ảnh hưởng đến trải nghiệm người dùng là không lớn nhưng đổi lại chúng ta được gì? Đó là: người dân kê cao gối ngủ, sẽ không có chuyện tiền của tôi tự nhiên được chuyển đi mà tôi không biết” - ông Phạm Anh Tuấn nhấn mạnh.