Bài 3: "Lỗ hổng" không thể xem nhẹ

"Né" thuế bằng nhiều thủ thuật

Theo Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số, hội nhập kinh tế quốc tế cộng hưởng của sự phát triển của công nghệ, internet và "xúc tác" từ đại dịch Covid-19 làm đổi thay thói quen người tiêu dùng, đưa thương mại điện tử và dịch vụ số xuyên biên giới "lên ngôi".

Thương mại điện tử nói chung, thương mại điện tử xuyên quốc gia nói riêng hiện nay đang trở thành một trong những yếu tố cốt lõi cho sự phát triển của nền kinh tế Việt Nam. Điều này được chứng minh thông qua các số liệu thống kê về tốc độ tăng trưởng của hoạt động kinh doanh thương mại điện tử trong nước và thương mại điện tử xuyên biên giới. Cũng như số thuế mà cơ quan thuế thu được từ hoạt động quản lý thương mại điện tử thu trung bình hơn 1.100 tỷ đồng/năm.

Để đáp ứng yêu cầu quản lý hoạt động giao dịch thương mại điện tử trong kỷ nguyên số, thời gian qua Chính phủ đã ban hành các văn bản khác nhau nhằm siết chặt hoạt động này như: Luật Giao dịch Thương mại điện tử (2005), Luật An ninh mạng (2018), Luật Quảng cáo, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, Luật Cạnh tranh, Luật Sở hữu trí tuệ, Luật Quản lý thuế năm 2019…

Bên cạnh đó, một số nghị định khác liên quan tới các lĩnh vực trong hoạt động thương mại điện tử cũng đã ra đời như: Nghị định số 52/2013 và các nghị định sửa đổi, bổ sung Nghị định này về thương mại điện tử; Nghị định số 72/2013 về quản lý, cung cấp sử dụng dịch vụ Internet và thông tin trên mạng.

Ngoài ra, còn có các quyết định như: Quyết định số 645/QĐ-TTg, ngày 15-5-2020, của Thủ tướng Chính phủ, “Phê duyệt Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử quốc gia giai đoạn 2021 - 2025”; Quyết định số 749/QĐTTg, ngày 3-6-2020, của Thủ tướng Chính phủ, “Phê duyệt Chương trình Chuyển đổi số quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030”; Quyết định số 2289/QĐ-TTg, ngày 31-12-2020, của Thủ tướng Chính phủ, Ban hành Chiến lược quốc gia về Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đến năm 2030...

Các chuyên gia cho rằng, những văn bản trên là cơ sở pháp lý quan trọng giúp thị trường thương mại điện tử xuyên biên giới phát triển an toàn, lành mạnh hơn trong thực tiễn. Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ của kinh doanh trực tuyến trên nền tảng các phương tiện truyền thông xã hội đã và đang làm nảy sinh một số vấn đề phức tạp, vượt ngoài tầm kiểm soát của các quy định pháp lý nêu trên. Những nguy cơ, tác động tiêu cực đối với người dùng trước những vi phạm của các cá nhân, tổ chức kinh doanh trên các nền tảng xuyên biên giới vẫn luôn thường trực.

Theo Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số, mặc dù các quy định pháp lý liên quan đến hoạt động thương mại điện tử đã tương đối toàn diện, song thực tế cho thấy, với sự phát triển mạnh mẽ, đa dạng của thương mại điện tử xuyên biên giới nên các quy định này chưa thực sự đầy đủ, đồng bộ và còn nhiều vấn đề chưa được đề cập đến.

Cụ thể như hiện nay, hoạt động của cá nhân, tổ chức nước ngoài cung cấp dịch vụ xuyên biên giới vào lãnh thổ Việt Nam đang diễn ra rất mạnh mẽ với nhiều nhà cung cấp nổi tiếng như Facebook, Google, Netflix, Youtube, Amazon, TikTok... Trong khi, cả một thời gian dài, các quy định pháp lý không theo kịp tốc độ phát triển của công nghệ, dẫn đến những kẽ hở để các doanh nghiệp lợi dụng kinh doanh trục lợi dẫn đến thất thu thuế lớn cho Nhà nước.

Bên cạnh đó, hiện nay, người tiêu dùng đang phải gánh chịu rất nhiều phiền hà từ việc quảng cáo thương mại trực tuyến xuyên biên giới. Đơn cử như nhiều trường hợp nhà quảng cáo thương mại cố ý tạo ký tự nhầm lẫn để người tiêu dùng truy cập, hay như việc quảng cáo quá mức công dụng của sản phẩm dẫn đến sự nhầm lẫn về chất lượng gây ảnh hưởng đến kinh tế và tổn hại cho sức khỏe của người tiêu dùng. Phổ biến hiện nay là quảng cáo sản phẩm thực phẩm chức năng, thực phẩm bảo vệ sức khỏe gây hiểu nhầm có tác dụng như thuốc chữa bệnh.

Chia sẻ về vấn đề này, luật sư Trần Xuân Tiền - Trưởng văn phòng Luật sư Đồng Đội, Đoàn Luật sư TP.Hà Nội cho biết: Liên quan đến hoạt động quảng cáo trên nền tảng thương mại điện tử, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 70/2021/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 181/2013/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Quảng cáo, trong đó, sửa đổi, bổ sung Điều 13 về hoạt động cung cấp dịch vụ quảng cáo xuyên biên giới tại Việt Nam. Theo Nghị định này, từ ngày 15/9/2021, các nền tảng xuyên biên giới sẽ bị siết chặt, những quảng cáo vi phạm pháp luật phải gỡ bỏ trong vòng 24 giờ. Người kinh doanh dịch vụ quảng cáo, người phát hành quảng cáo và người quảng cáo ở trong nước và ngoài nước phải nộp thuế theo quy định pháp luật về thuế.

"Đặc biệt, các tổ chức, cá nhân nước ngoài kinh doanh dịch vụ quảng cáo xuyên biên giới tại Việt Nam không được đặt sản phẩm quảng cáo vào nội dung vi phạm pháp luật; phải ngăn chặn, gỡ bỏ thông tin vi phạm pháp luật theo yêu cầu của Bộ Thông tin và Truyền thông và các cơ quan chức năng có thẩm quyền" - luật sư Tiền nhấn mạnh.

Tuy nhiên, theo luật sư Tiền, quy định là vậy, song thực tế vẫn còn nhiều khó khăn, phức tạp trong xử lý các hành vi vi phạm của các cá nhân, tổ chức kinh doanh trên các nền tảng xuyên biên giới. Trong đó, các quy định trên dù được đặt ra nhằm siết chặt hoạt động quảng cáo trên các nền tảng mạng xã hội, nhưng trên thực tế, hiệu quả thực thi các quy định trên vẫn chưa cao, bởi bản thân nội dung quy định còn chưa phù hợp với thực tế.

Trong khi, các nền tảng mạng xã hội lớn đều có tiêu chuẩn, quy tắc riêng và họ có toàn quyền quyết định, nên trong trường hợp một nội dung có dấu hiệu vi phạm pháp luật Việt Nam và được Bộ Thông tin và Truyền thông yêu cầu gỡ bỏ, mà không vi phạm chính sách cộng đồng của nền tảng đó, thì yêu cầu mà Bộ Thông tin và Truyền thông sẽ rất khó được thực thi.

"Do không có quy định cụ thể về thời điểm “nhận được yêu cầu từ Bộ Thông tin và Truyền thông” cũng như sự chênh lệch múi giờ, ngôn ngữ của quốc gia nơi nhận được yêu cầu nên quy định này có thể coi là “bất khả thi”. Mặt khác, việc phát hiện và xử lý từng quảng cáo vi phạm theo phương thức này là không hiệu quả, triệt để, bởi số lượng vi phạm lớn, trong khi tiêu chí xác định vi phạm mang tính chất định tính, việc xử lý mất thời gian, chỉ mang tính hình thức mà không giải quyết được tận gốc vấn đề" - luật sư Tiền chỉ ra.

Bên cạnh đó, luật sư Tiền cho rằng: Việc kiểm soát để thu thuế hiện nay gặp rất nhiều khó khăn, do các bên tham gia hoạt động quảng cáo thương mại có thể tránh né được nghĩa vụ nộp thuế bằng các thủ thuật khác nhau. Một số nhà cung cấp mặc dù có được nguồn thu lớn từ thị trường Việt Nam nhưng lại chưa thực hiện các nghĩa vụ thuế, thậm chí cố tình tìm mọi chiêu trò để trốn thuế, làm tổn hại cho ngân sách quốc gia, đặt ra không ít khó khăn, thách thức trong công tác quản lý nhà nước về thuế.

Có thể điểm qua như trong lĩnh vực quảng cáo xuyên quốc gia, nhất là trên các nền tảng lớn như Google, Facebook, việc thu và truy thu thuế còn gặp rất nhiều rào cản. Một trong những lí do là Google, Facebook hiện nay không có chi nhánh, văn phòng đại diện tại Việt Nam, số tiền thu được từ hoạt động quảng cáo đều được chuyển thẳng bằng phương tiện thanh toán quốc tế như Visa, Mastercard về tài khoản của công ty mẹ tại Hoa Kỳ hoặc trụ sở chi nhánh tại Singapore, chứ không qua trung gian tại Việt Nam, nên việc kiểm soát và thu thuế từ dòng tiền này gặp rất nhiều khó khăn.

"Ngoài ra, điểm vướng còn chính ở sự chồng chéo của các văn bản pháp luật cũng như sự phối hợp của các cơ quan quản lý Nhà nước còn hạn chế, chưa ưu tiên cho việc hoàn thiện khung khổ pháp lý. Theo đó, số lượng các sàn giao dịch thương mại điện tử, các website thương mại điện tử bán hàng tăng với tốc độ cao trong khi việc kiểm soát thông tin về hàng hóa trên các sàn giao dịch còn nhiều khó khăn. Đặc biệt, hàng hóa vi phạm về sở hữu trí tuệ, hàng giả, hàng nhái rất nhiều, nhưng cơ quan Nhà nước không thể kiểm soát được" - Trưởng Văn phòng Luật sư Đồng Đội nêu.

Chia sẻ thêm về "góc khuất" của thương mại điện tử trên nền tảng xuyên biên giới, tiến sỹ, luật sư Lê Ngọc Khánh – Cố vấn cấp cao, Công Ty Luật TNHH TGS (Đoàn Luật sư TP. Hà Nội) cho hay, ảnh hưởng lớn nhất từ những "lỗ hổng" về chính sách quản lí thương mại điện tử đối với chủ quyền của Việt Nam trên không gian mạng hiện nay đó là vấn nạn đánh cắp thông tin, bảo mật dữ liệu.

"Bên cạnh đó, các cuộc tấn công mạng với động cơ chính trị vào hệ thống thông tin trọng yếu của các nước ngày càng gia tăng, gây thiệt hại nghiêm trọng về kinh tế, quốc phòng và an ninh. Hoạt động tội phạm lợi dụng "lỗ hổng" công nghệ gia tăng về số vụ, thủ đoạn tinh vi, gây thiệt hại nghiêm trọng về nhiều mặt và hệ lụy lâu dài cho xã hội" - luật sư Lê Ngọc Khánh nói.

Trong khi đó, thực thế cho thấy, chế tài xử lý đối với hành vi vi phạm các quy định về mua bán, sử dụng dữ liệu cá nhân hiện chưa đủ răn đe. Luật sư Trần Xuân Tiền nêu rõ, tại khoản 5, Điều 102 Nghị định số 15/2020/NĐ-CP của Chính phủ quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bưu chính, viễn thông, tần số vô tuyến điện, công nghệ thông tin và giao dịch điện tử phạt tiền từ 50 triệu đồng đến 70 triệu đồng đối với hành vi mua bán hoặc trao đổi trái phép thông tin riêng của người sử dụng dịch vụ viễn thông; những người có hành vi mua bán thông tin dữ liệu khách hàng, tùy vào tính chất, mức độ vi phạm có thể bị xử lý theo Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) về tội đưa hoặc sử dụng trái phép thông tin mạng máy tính, mạng viễn thông với mức cao nhất của khung hình phạt là 7 năm tù và phạt tiền cao nhất là 1 tỷ đồng.

"Đối chiếu với thực tiễn và thông lệ ở các nước thì mức phạt này còn rất nhẹ. Ví dụ, theo quy định của Luật Bảo vệ dữ liệu chung của Liên minh châu Âu (EU) (GDPR), hành vi này có thể bị phạt tiền lên tới 20 triệu EUR (tương đương khoảng trên 500 tỷ đồng)" - luật sư Tiền cho hay.

Không để “chảy máu” ngân sách

Để tạo xung lực cho tăng trưởng kinh tế, một trong những thách thức lớn nhằm đảm bảo chủ quyền an ninh kinh tế quốc gia, theo các chuyên gia, một trong những nhiệm vụ cấp bách là cần khắc phục “lỗ hổng” chính sách thuế trong hoạt động thương mại điện tử xuyên biên giới.

Thực tế, những năm gần đây, chính sách thuế về thương mại điện tử xuyên quốc gia đã dần được hoàn thiện, phù hợp với xu hướng tiêu dùng, ứng dụng công nghệ trong kinh doanh thương mại điện tử tại Việt Nam. Tuy nhiên, số thuế thu từ lĩnh vực này chưa tương xứng với doanh thu của các nền tảng kinh doanh trong nước và xuyên biên giới ở Việt Nam, gây thất thoát cho ngân sách Nhà nước, tạo tình trạng bất bình đẳng giữa những người kinh doanh.

Thừa nhận những bất cập trong hoạt động quản lý thuế đối với thương mại điện tử xuyên biên giới hiện nay tại Hội thảo khoa học quốc tế “Thuế đối với thương mại điện tử và dịch vụ số xuyên biên giới: Kinh nghiệm quốc tế và thực tiễn Việt Nam” mới đây, ông Nguyễn Như Quỳnh, Viện trưởng Viện Chiến lược và chính sách tài chính (Bộ Tài chính) cho biết, sự phát triển hoạt động thương mại điện tử và dịch vụ số xuyên biên giới cũng đặt ra nhiều vấn đề, đặc biệt là liên quan đến quản lý thuế do những khó khăn trong quản lý đầy đủ các nguồn thu, đối tượng nộp thuế, xác định căn cứ tính thuế…

Theo vị này, với định hướng tạo thuận lợi cho người nộp thuế cùng với tăng cường quản lý thuế đối với hoạt động thương mại điện tử, đảm bảo chống thất thu thuế đối với lĩnh vực này, thời gian qua, Bộ Tài chính khẩn trương nghiên cứu hoàn thiện hệ thống chính sách và quản lý thuế. Tuy nhiên, hàng loạt những khoảng trống về hành lang pháp lý cũng như những quy định khó lòng đuổi kịp sự phát triển như vũ bão của hoạt động thương mại điện tử gây ra không ít khó khăn trong quản lý thuế.

Chỉ rõ hàng loạt thách thức trong thương mại điện tử đặt ra cho quản lý thuế, PGS.TS. Lê Xuân Trường, Trưởng khoa Thuế và Hải quan (Học viện Tài chính), cho hay, thứ nhất, khó khăn trong xác định danh tính người nộp thuế do không nhất thiết phải có sự hiện diện vật chất của chủ thể kinh doanh. Thứ hai, khó khăn trong xác định giao dịch làm căn cứ tính thuế. Thứ ba, khả năng xói mòn cơ sở thuế do các đơn vị tránh lập cơ sở thường trú, tối thiểu hóa phạm vi hoạt động và tài sản để giảm thu nhập chịu thuế và khai thác tối đa các điều khoản có lợi về thuế với các nước đánh thuế thấp. Thứ tư, không xác định được căn cứ đánh thuế do nguyên tắc đánh thuế hiện hành dựa trên sự hiện diện vật chất. Thứ năm, không phân biệt rõ loại thu nhập làm cơ sở đánh thuế.

“Những thách thức này trước tiên đến từ những bất cập về hành lang pháp lý. Quy định về đối tượng chịu thuế giá trị gia tăng và người nộp thuế thu nhập doanh nghiệp hiện chưa bao quát hết những vấn đề phát sinh trong điều kiện kinh tế số. Cùng với đó, quy định về trách nhiệm kê khai, nộp thuế thay của sàn giao dịch thương mại điện tử theo ủy quyền pháp luật dân sự không khả thi. Thiếu quy định cụ thể về cung cấp thông tin của sàn giao dịch thương mại điện tử", ông Trường đặt vấn đề.

Trước hàng loạt những rào cản về pháp lý đang đặt ra, trong khi dự báo về tốc độ phát triển thương mại điện tử ngày càng tăng trưởng mạnh mẽ, theo đó, ông Nguyễn Bình Minh, đại diện Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam cho rằng: Để thương mại điện tử phát triển bứt phá trong những năm tới, đặc biệt là không để nguồn ngân sách nhà nước bị “chảy máu” việc tạo dựng một hành lang pháp lý ở mức phù hợp để phát triển thương mại điện tử xuyên biên giới còn non trẻ ở Việt Nam thì việc bịt những lỗ hổng không đáng có là rất quan trọng.

Vì vậy, các cơ quan quản lý nhà nước cần ưu tiên điều chỉnh các văn bản pháp luật phù hợp với thực tiễn, đồng thời, cần sự phối hợp của các bộ ngành trong công tác quản lý nhằm từng bước kiểm soát hiệu quả các vi phạm trên nền tảng thương mại điện tử xuyên biên giới bằng nhiều giải pháp đồng bộ.

Cần sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị

Vậy làm thế nào để quản lý hiệu quả thương mại điện tử, đặc biệt là thương mại điện tử có yếu tố nước ngoài? Chia sẻ về vấn đề này, ông Nguyễn Bằng Thắng - Cục trưởng Cục Thuế doanh nghiệp lớn (Tổng cục Thuế) cho biết: Để quản lý thuế đối với doanh nghiệp nước ngoài cung cấp dịch vụ xuyên biên giới vào Việt Nam một cách hiệu quả, không chỉ có Bộ Tài chính (Tổng cục Thuế) - cơ quan thực hiện chức năng quản lý thu thuế, mà cần sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, của người sử dụng dịch vụ, trong đó phải đảm bảo các mục tiêu cốt lõi, đó là:

Một, phải bảo đảm giữ vững chủ quyền quốc gia trên không gian mạng internet trên các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, an ninh quốc gia… trong quá trình quản lý, cung cấp và sử dụng; không để bị động và bị chi phối, kiểm soát nội dung thông tin một cách có chủ đích từ các nền tảng số xuyên biên giới của nước ngoài.

Hai, bảo đảm sự kết hợp giữa phòng, chống thông tin xấu, độc với nâng cao khả năng sàng lọc, tự miễn nhiễm trước thông tin xấu, độc của người sử dụng tại Việt Nam. Nâng cao kỹ năng an toàn, an ninh của người sử dụng tại Việt Nam trên môi trường internet.

Ba, quản lý các kênh thanh toán nhằm hạn chế các nhà cung cấp nước ngoài sử dụng các kênh thanh toán trực tiếp như Visa và Master Card, ví điện tử nhằm hạn chế hành vi trốn thuế.

Bốn, xuất phát từ yêu cầu thực tiễn quản lý thuế đối với hoạt động thương mại điện tử, trên cơ sở thực hiện các quy định hiện hành, đồng thời nhằm phối hợp với các bộ, ngành thực hiện tốt quản lý nhà nước đối với hoạt động này. Đặc biệt, cần có sự vào cuộc quyết liệt của các bộ, ngành như: Bộ Thông tin và Truyền thông, Bộ Công an, Bộ Công Thương, Ngân hàng Nhà nước… liên quan các nội dung dịch vụ do doanh nghiệp nước ngoài cung cấp dịch vụ xuyên biên giới vào Việt Nam.

Năm, tiếp tục đẩy nhanh tiến trình xây dựng, hoàn thiện Đề án “Quản lý thuế đối với hoạt động TMĐT tại Việt Nam” nhằm hệ thống các vấn đề về lý luận, thực tiễn và kinh nghiệm quốc tế trong quản lý thuế đối với hoạt động thương mại điện tử, từ đó đưa ra được giải pháp xây dựng chính sách thuế, quản lý thuế và các pháp luật có liên quan đối với hoạt động thương mại điện tử tại Việt Nam cho giai đoạn từ nay tới năm 2025 và tầm nhìn tới năm 2030.

Bên cạnh đó, các chuyên gia cho rằng, để quản lý chặt hoạt động kinh doanh thương mại điện tử, lực lượng chức năng cần tiếp tục rà soát hệ thống văn bản quy phạm pháp luật có liên quan đến hoạt động cấp phép, thanh tra, kiểm tra, xử lý về lĩnh vực thương mại điện tử. Qua đó, kịp thời phát hiện những bất cập, sơ hở, chồng chéo để thống nhất kiến nghị, đề xuất cơ quan có thẩm quyền sửa đổi, bổ sung hoặc ban hành mới các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan đến lĩnh vực thương mại điện tử.