Bà chủ của những “cô tằm” thợ dệt

Quyết giữ lấy nghề

Nằm ở phía nam Hà Nội, làng Phùng Xá thuộc huyện Mỹ Đức được bao quanh bởi dòng sông Đáy hiền hòa. Phùng Xá trước kia nổi tiếng với nghề dệt khăn bông. Đi khắp thôn làng, đâu đâu cũng vang lên tiếng máy dệt. Bên cạnh sản phẩm chính này, nghề trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ kéo sợi cũng có từ lâu đời. Tuy nhiên, trong “cơn lốc” thị trường hiện nay, nghề nuôi tằm, ươm tơ ở Phùng Xá đang dần mai một.

Trong khi, cả làng Phùng Xá không còn coi nghề “tằm tang” là nghề mưu sinh, thì có một người phụ nữ với thân hình nhỏ bé vẫn quyết giữ lấy nghề truyền thống cha ông để lại. Đó là nghệ nhân Phan Thị Thuận. Đồng hành với bà trên con đường đầy khó khăn này chính là những người thợ đặc biệt- những “đấu tằm”.

Bà Thuận cho biết, sinh ra và lớn lên trong một gia đình có truyền thống lâu đời làm nghề trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ, dệt lụa, bà được bố mẹ trực tiếp truyền dạy nghề từ khi còn nhỏ. Sau hơn 40 năm nghiên cứu, quan sát con tằm làm tơ, đan kén, nó ngoáy đầu ra sao, rút ruột thế nào, bà bỗng nảy ra sự so sánh. Tại sao không biến con tằm thành những công nhân tự dệt nên những tấm chăn tơ? Vì thế, bà quyết định huấn luyện những con tằm tự nhả tơ và dệt mà không cần đến “canh cửu”.

Thông thường, vào mùa thu, một con tằm chứa trong bụng khoảng 400-450m tơ, còn vào mùa hè thì tằm chứa trong bụng khoảng 300m tơ, từ đó, tạo khoảng cách thích hợp, đặt tằm lên một mảnh vải được trải phẳng trên một tấm khung dài 4m, rộng 2m để cho con tằm vươn cổ, nhả tơ vừa tầm mà không vướng vào nhau.

Bà Thuận chia sẻ, cứ đến kỳ tằm nhả tơ thì phải tạo ổ rơm hoặc nong lứa ở góc khuất tạo ổ, giúp con tằm có điểm tựa để nhả tơ. Vì vậy, những ngày đầu tiên khi thả trên một tấm vải trải phẳng do không có nơi bấu víu nên cứ bò theo bản năng đi tìm điểm tựa, con tằm bò liên tục trong 2 ngày, lúc đó, bà lại phải tự tay bắt về, sắp xếp chúng vào đúng vị trí. Và sang đến ngày thứ ba, một phần do đã mệt, cộng với chức năng buộc phải nhả tơ khi đến kì, nên không còn cách nào khác, tằm đành phải nhả vào không gian. Thế là hàng ngàn, hàng vạn con tằm cần cù, miệt mài vươn cổ, rút ruột nhả tơ để dệt thành những tấm mềm bông tơ tằm tự dệt bền đẹp.

Thu trái ngọt, tiếp tục dệt ước mơ

Sau 6 ngày đêm ăn ngủ cùng tằm, bà Thuận đã thu được sản phẩm, đó chính là tấm kén phẳng gồm rất nhiều sợi tơ, được đan xen một cách tự nhiên vào nhau, sợi tơ đều tăm tắp. Người thợ dệt có kỹ thuật tài giỏi hay kinh nghiệm lâu năm đến mấy cũng có thể mắc phải những lỗi sai ở đường dệt ngang, nhưng ở con tằm, quy luật nhả tơ không bao giờ sai lệch, miệng con tằm được ví như mũi kim đan lên rồi lại đan xuống miệt mài chăm chỉ.

Khi được 1 tấm kén phẳng, bà lại phải nghĩ cách làm thế nào để tách được lớp hồ keo trên tấm kén này, trước đây khi là con kén, người thợ dệt thường dùng phương pháp ươm để tách hồ nhưng khi chúng đan khít lại với nhau thành một tấm kén phẳng lớn thì đây thực sự là một bài toán khó. Sau khi tìm tòi, nghiên cứu, bà đã tìm ra phương pháp tẩy chuỗi. Khi tẩy xong, tấm tơ vàng sẽ thành tấm chăn bông xốp, mềm, giữ được vẻ mềm mại của tơ mà các đường dệt của tằm không hề thay đổi. Kỹ thuật này đã tạo ra những chiếc chăn mền bông, tiết kiệm được nhiều công đoạn như ươm, kéo tơ, cào bông, trần vải, đan, dệt mà lại có độ gắn kết bền chắc tự nhiên, bông không bị xô lệch. Sản phẩm mền bông tơ tằm do tằm tự dệt được bà đăng ký sản phẩm độc quyền sáng chế tại Cục Sở hữu trí tuệ Việt Nam năm 2010. Đến năm 2013, bà được UBND TP. Hà Nội phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Hà Nội và hiện bà đang được Sở Công Thương Hà Nội đề nghị xét tặng danh hiệu “Nghệ nhân ưu tú”.

Sản phẩm mền bông tơ tằm do tằm tự dệt của bà được người tiêu dùng ở nhiều quốc gia trên thế giới biết đến và tìm mua. Chăn bông tơ tằm được tính theo kg, một chiếc chăn nặng 2kg có giá bán khoảng 11 triệu đồng. Còn riêng với áo bông tơ tằm giá bán từ 2-3 triệu đồng/chiếc. Khách muốn mua phải đặt hàng trước vài ngày. Thương hiệu “Bông tơ tằm do tằm tự dệt” đến với khách hàng ở hàng loạt các quốc gia như Đức, Bỉ, Australia, Ả Rập... Bà Thuận cho biết, sản phẩm chăn bông tơ tằm tự dệt hiện nay làm ra mới chỉ đủ bán ở thị trường trong nước, chưa có đủ hàng để xuất khẩu mặc dù người nước ngoài rất ưa chuộng.

Năm 2016, nghệ nhân Phan Thị Thuận bước sang tuổi 63, bà vẫn cứ cần mẫn như những con tằm bên trong những tấm bông tơ, để tạo ra những sản phẩm áo ấm cho người già, trẻ em và các sản phẩm thời trang để đưa sản phẩm tơ tằm tự dệt bay xa hơn. Với tâm huyết của mình, bà mong muốn kéo những người dân làng Phùng Xá quay trở lại với nghề tạo ra nguyên liệu dồi dào cho ngành dệt. Bà cũng hy vọng mình không phải là người cuối cùng dệt tơ của làng nghề Phùng Xá.

Chia tay bà trong một buổi chiều mưa lạnh, tôi thầm chúc mọi dự định ấp ủ của bà sớm thành hiện thực. Sẽ có những thế hệ trẻ tâm huyết nối tiếp con đường bà đang đi. Và nghề truyền thống trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ kéo sợi làng Phùng Xá sẽ trở lại bên bờ sông Đáy yêu thương.