Ngành mía đường: Đau đầu bài toán cung cầu

Với nhu cầu tiêu dùng lớn trong khi lượng đường sản xuất trong nước không đủ đáp ứng, lượng đường nhập khẩu bấp bênh, dự trữ đường của Việt Nam đang ở mức thấp và đáng báo động khi mà việc bổ sung nguồn cung từ nhập khẩu ngày càng khó khăn do đứt gãy chuỗi cung ứng toàn cầu.

An ninh lương thực trước làn sóng bảo hộ lương thực lan tràn

Xung đột Ukraina - Nga và nhiều lý do vĩ mô khác đã đẩy giá lương thực, thực phẩm tại nhiều nước lên các mức cao, xô đổ nhiều kỷ lục. Đứng trước vấn đề này, một số nước sản xuất nông nghiệp lớn tại châu Á đã tạm dừng xuất khẩu với lý do bảo vệ người tiêu dùng nội địa. Tuy vậy, điều này vô hình trung làm dấy lên những lo ngại gây ra lạm phát cao hơn thậm chí là tác động đến an ninh lương thực tại những nước khác.

Vào hồi giữa tháng 5, lệnh cấm xuất khẩu lúa mì của Ấn Độ được ban hành khi Chính phủ nước này lo ngại thời tiết nắng nóng có thể tác động tiêu cực đến năng suất cây trồng. Ngay sau đó là hàng loạt lệnh cấm xuất khẩu như: Malaysia cấm xuất khẩu thịt gà, Indonesia cấm xuất khẩu dầu cọ… Minh chứng rõ ràng nhất cho tác động dây chuyền của làn sóng bảo hộ lương thực là lệnh hạn chế xuất khẩu đường của Ấn Độ vào tháng 6 vừa qua.

Lệnh hạn chế xuất khẩu đường có hiệu lực từ ngày 1/6/2022, Ấn Độ chỉ cho phép các doanh nghiệp địa phương xuất khẩu đường khi có sự cho phép đặc biệt của Chính phủ. Biện pháp này được triển khai nhằm "duy trì sự sẵn có trong nước và ổn định giá đường" và sẽ có hiệu lực đến ngày 31/10 hoặc cho đến khi có thông báo mới. Sau khi lệnh hạn chế xuất khẩu của Ấn Độ được ban hành, nhiều quốc gia cũng bị kéo vào làn sóng bảo hộ đường. Cụ thể Kyrgyzstan hạn chế xuất khẩu đường tới Kazakhstan nhằm đảm bảo an ninh lương thực khi có một lượng lớn đường chảy từ Kyrgyzstan sang nước láng giềng. Trước đó, Kazakhstan cũng đã hạn chế xuất khẩu đường.

Song song đó, việc giá nhiên liệu liên tục đạt mức cao nhất trong hàng thập kỉ trong thời gian qua đã thúc đẩy một nhân tố “thay đổi cuộc chơi” của ngành mía đường là sản xuất cồn sinh học (ethanol) từ mía. Giá năng lượng tăng dẫn đến nhu cầu đối với ethanol làm từ đường (chủ yếu ở Brazil) tăng lên khiến lượng đường xuất khẩu sẽ ít hơn. Nguồn cung bị hạn chế từ các nhà sản xuất hàng đầu được cho là sẽ tiếp tục hỗ trợ giá đường trong thời gian tới.

Việc nhiều cường quốc mía đường như Brazil và Ấn Độ tăng cường trực tiếp điều tiết sản lượng và gián tiếp kiểm soát giá đường thông qua “công cụ” là sản xuất ethanol đang dần thay đổi tính chu kỳ của ngành mía đường thế giới. Theo Czarnikow nhận định giá đường thế giới sẽ duy trì quanh mức 19,5 - 21 Cents/pound, hiện đang ở mức cao nhất thế giới trong 5 năm gần đây. Giá đường trong nước biến động cùng chiều với giá đường thế giới khi giảm trong 2 tháng đầu năm và tăng trở lại trong tháng 3 do nguồn cung bắt đầu hạn chế, đối với các sản phẩm chất lượng thấp chủ yếu cung cấp cho các khách hàng dễ tính, các sở chế biến nhỏ, giá hiện đang dao động trên dưới 18.000 đồng/kg, đối với các sản phẩm chất lượng cao, đòi hỏi an toàn về sinh thực phẩm, khách hàng yêu cầu hỏi các tiêu chuẩn cao của nhà sản xuất, giá dao động 19.000-20.000 đồng/kg. Đây là mức giá cao so với nhiều năm trước đây khi có thời điểm chỉ 11.000-12.000 đồng/kg.

Dự báo giá đường trong nước có thể sẽ tiếp tục giữ ở mức cao khi nguồn cung hạn chế do nguồn cung bất ổn của thế giới trong khi giá giao dịch quốc tế vẫn chưa có dấu hiệu giảm và Việt Nam tiếp tục chính sách phòng vệ đối với đường nhập khẩu.

Có thể thấy, tình hình nguồn cung lương thực, đặc biệt là đường trên thế giới hiện đang vô cùng khó đoán định bất chấp những dự báo về triển vọng năng suất được cải thiện từ nhiều nước. Tình trạng thiếu hụt cục bộ đã được ghi nhận tại nhiều nước khi mà việc bổ sung nguồn cung từ nhập khẩu không còn dễ dàng như trước.

Khoảng trống trong sản xuất mía đường trong nước

Hiệp hội Mía đường Việt Nam (VSSA) vừa có báo cáo sản xuất mía đường 6 tháng đầu năm 2022. Trong tháng 06/2022, các nhà máy của ngành đường Việt Nam đã hoàn thành vụ mía 2021/2022. Lũy kế đến kết thúc vụ toàn ngành đã ép được 7.523.728 tấn mía sản xuất được 741.666 tấn đường. Theo ước tính, mỗi năm nhu cầu nội địa của Việt Nam cần từ 2,1 - 2,3 triệu tấn đường, tức là sản lượng đường trong nước mới chỉ đáp ứng được 33% nhu cầu tiêu thụ. Đây là một khoảng trống lớn mà ngành mía đường trong nước, không thể lấp đầy.

So sánh cùng kỳ với vụ ép mía 2020/2021 cho thấy sự tăng trưởng với sản lượng mía ép tăng 11% và sản lượng đường tăng 7%. Tuy vậy, nếu so sánh số liệu niên vụ 2021/2022 với các niên vụ trước thì sản lượng đường vẫn đang giảm khá mạnh, cụ thể giảm 33% so với niên vụ 2019-2020 và giảm 38% so với niên vụ 2018-2019. Nếu so sánh với sản lượng niên vụ 2017-2018 ở mức 1.4 triệu tấn đường thì có thể thấy ngành đường khó mà quay lại.

Trong khi đó, là một nền kinh tế trẻ, phát triển năng động hàng đầu trong khu vực, nhu cầu tiêu thụ đường của Việt Nam không những của hàng trăm triệu người tiêu dùng mà còn hàng loạt ngành công nghiệp khác. Theo một chuyên gia trong ngành, nhu cầu tiêu thụ đường cả nước 180 ngàn tấn/tháng. Đặc biệt, tháng 9 - 12 là cao điểm cho vụ sản xuất thực phẩm các lễ hội lớn trong năm như trung thu, tết nguyên đán, khi đó, nhu cầu tăng đột biến trong bốn tháng này thường tăng từ 30% trở lên. Đây cũng là giai đoạn “giáp hạt” khi các nhà máy đường trong nước chưa vận hành. Với chỉ hơn 740 nghìn tấn đường sản xuất trong nước, ước tồn kho đến thời điểm tháng 7 các nhà máy trong nước chỉ còn tương đương 370 nghìn tấn. Sản lượng này chỉ đáp ứng đủ nhu cầu tiêu thụ 2 tháng và tối đa chỉ kéo dài đến nửa tháng 9.2022.

Có thể thấy, với nhu cầu tiêu dùng lớn nhưng lượng đường sản xuất trong nước không đủ đáp ứng, lượng đường nhập khẩu lại bấp bênh, dự trữ đường của Việt Nam đang ở mức thấp và đáng báo động khi mà việc bổ sung nguồn cung từ nhập khẩu ngày càng khó khăn do đứt gãy chuỗi cung ứng toàn cầu.

Nguồn cung đường trong nước không thể “đong ăn từng bữa”

Vừa qua, Cục Phòng vệ thương mại (Bộ Công Thương) vừa có Dự thảo kết luận vụ việc điều tra áp dụng biện pháp chống lẩn tránh áp dụng biện pháp phòng vệ thương mại đối với một số sản phẩm đường mía thuộc các mã HS 1701.1300, 1701.1400, 1701.9100, 1701.9910, 1701.9990, và 1702.9091 nhập khẩu vào Việt Nam từ Campuchia, Indonesia, Lào, Malaysia và Myanmar.

Đây là tin vui cho nông dân khi nhà nước đã có những động thái mạnh mẽ nhằm lành mạnh hoá, tạo sân chơi công bằng cho nông dân và doanh nghiệp trong nước trước các hành vi gian lận, lẩn tránh Phòng vệ thương mại. Đồng thời cũng đặt ra yêu cầu, trách nhiệm cho ngành mía đường nội địa trong việc nâng cao năng lực sản xuất để làm chủ sân nhà trong cuộc chơi toàn cầu hoá.

Không phủ nhận những “tác dụng phụ” tiêu cực đến ngành mía đường của quá trình hội nhập. Nhưng cần thẳng thắn nhận định, toàn cầu hoá và tự do thương mại là xu hướng tất yếu và khó xoay chuyển. Do đó, ngành mía đường cần phải nhanh chóng thay đổi những tồn tại, khiếm khuyết để bắt kịp trở lại cuộc chơi, không thể cứ trông chờ vào các biện pháp bảo hộ, trong khi nguồn cung đường trong nước thì không thể mãi “đong ăn từng bữa”. Bởi lẽ, năng lực của ngành đường không chỉ ảnh hưởng đến sinh kế của hàng trăm ngàn người nông dân, hàng chục nhà máy mà còn tác động đến hàng trăm triệu người tiêu dùng và hàng chục ngành công nghiệp phía sau trong chuỗi giá trị.