Nhà phê bình điện ảnh - văn học Mai Anh Tuấn: “Tôi không chấp nhận những đạo diễn xoàng xĩnh”

Mai Anh Tuấn nổi bật trong giới phê bình điện ảnh và văn học với những bài viết bày tỏ quan điểm thẳng thắn cùng các điểm nhìn sát sao, riêng biệt, anh đã có những chia sẻ với phóng viên về nghề phê bình điện ảnh và thực tế về điện ảnh Việt Nam hiện nay.

Anh có thể đưa ra hình dung rõ hơn về nghề phê bình? Nhà phê bình có phải lúc nào cũng phê bình?

Chúng ta thường hay hiểu hoạt động phê bình thường là đưa ra một lời chê hay hạ thấp một giá trị văn học, đề tài nào đó. Thực chất, phê bình ở đây là hoạt động diễn giải, đánh giá và cố gắng xác định vị trí của một cuốn sách, một tác phẩm văn chương, một bộ phim trong dòng chảy đời sống văn học nghệ thuật. Hoạt động phê bình là tiếng nói rất quan trọng trong đời sống văn hóa nghệ thuật. Để phát triển một cách lành mạnh, đời sống nghệ thuật sáng tạo cần phải có sự thẩm định, chúng ta cũng cần cố gắng xây dựng sự đánh giá khách quan và chất lượng nhất.

Phê bình, nghiên cứu văn học - điện ảnh là niềm đam mê từ xưa của anh hay đó là một công việc ngẫu nhiên?

Tôi xuất thân từ làng quê, ngày từ tấm bé tôi đã bắt đầu xem phim, điện ảnh. Hồi đó gọi là màn ảnh rộng và khi lớn lên, những kí ức về điện ảnh càng theo đuổi một cách mạnh mẽ hơn. Tuy nhiên, để bước đến con đường phê bình, hoạt động nghiên cứu phải có học hành bài bản. Tôi cũng có theo học khóa học về Nghiên cứu phê bình phim (Film Studies) của Quỹ Ford do Mỹ mở và tài trợ cho Việt Nam. Tôi học trong vòng hơn một năm để có những kiến thức cơ bản về điện ảnh. Từ đó đến nay cũng đã 15-16 năm rồi và đó cũng là điều kiện để tôi dấn thân sâu hơn vào hoạt động phê bình điện ảnh và văn chương.

Theo anh, có nhất thiết phải đi xem tất cả các bộ phim để phục vụ cho công việc không?

Với công việc viết bài phê bình phim, review phim, đúng là cần phải xem những bộ phim mới, chiếu rạp. Tôi cũng có khoảng thời gian 2 - 3 năm làm công việc này. Thời gian tôi bắt đầu công tác tại một số tờ báo do tính chất của các tờ báo này đòi hỏi tính thời sự và cập nhật, tôi thường phải ra rạp xem, hoặc xem những bộ phim gần với thời điểm viết bài nhất. Tuy nhiên, những năm gần đây, do sự chủ ý chuyển hướng của tôi, tôi không viết những bài phê bình dưới dạng review phim nữa mà đi sâu vào phê bình về những vấn đề của điện ảnh. Ví dụ như những vấn đề về xây dựng kịch bản, về nghệ thuật làm phim, đặc biệt là phong cách đạo diễn. Chính vì vậy, gần đây tôi không phải thường xuyên ra rạp để xem các bộ phim mới nữa.

Tuy nhiên, tôi cũng có lời chia sẻ rằng một nhà phê bình phim không phải là một người lúc nào cũng phải có mặt ở rạp để ra vẻ là mình cập nhật những bộ phim mới. Một nhà phê bình phim hoàn toàn có thể có độ lùi, có khoảng cách đứng xa với những bộ phim vừa ra rạp để có thể có cách đánh giá khác.

Để giải mã được tác phẩm, người phê bình cần có những tố chất gì?

Để đánh giá một nhà làm phim, điều kiện bắt buộc là nhà phê bình phải xem hết phim của đạo diễn đó để hiểu đó là phim gì, làm bộ phim đó như thế nào. Đây là điều rất quan trọng bởi nếu mình không hiểu quá trình làm phim hay sự thay đổi diễn biến nào đó của đạo diễn thì sẽ rất khó để đưa ra đánh giá. Đặc biệt, để đánh giá đạo diễn có sự nghiệp làm phim lớn, phức tạp thì sự quan sát của các nhà phê bình phim phải được mở rộng.

Khi tôi viết về những đạo diễn được coi là cá tính và hóc hiểm, tôi phải dành thời gian rất lớn để đọc và tìm hiểu mọi thứ xung quanh họ, kể cả về những nghiên cứu từ trước đó, từ đó tôi mới có thể đưa ra đánh giá và sự tiếp cận của riêng mình. Bên cạnh đó, khi viết về phong cách của một đạo diễn, ít nhất người phê bình phải đặt ra hình dạng riêng, những nét riêng của đạo diễn đó. Điều này rất khó khăn và để làm được thì cần có sự quan sát và nghiên cứu rất kỹ càng. Nhìn chung, công việc nghiên cứu phong cách của một đạo diễn rất là hấp dẫn nhưng rất nhiều thử thách.

Theo như chia sẻ của anh, hoạt động phê bình đòi hỏi chuyên môn cao và vốn kiến thức rộng, vậy anh có cho rằng nền điện ảnh Việt Nam đang thiếu hụt những nhà phê bình có chuyên môn?

Tôi nghĩ rằng sử dụng từ “thiếu hụt” là hơi quá. Thực tế, chúng ta đang thấy đời sống tiếp nhận điện ảnh bao gồm cả chuyện phê bình và đánh giá về phim ở Việt Nam hiện nay diễn ra tương đối phong phú nhưng chất lượng chuyên môn thì không sâu. Tôi thấy trên hoạt động truyền thông của báo chí, các bài viết giới thiệu về phim đại đa số chỉ có tính chất là giới thiệu thông tin. Một số bài viết là còn tìm xem bộ phim đó có cảnh nóng hay không và cố làm chi tiết đấy trở nên quan trọng.

Đúng là có một thực tế rất ít các nhà phê bình phim thật sự có uy tín và có tiếng nói trong đời sống điện ảnh Việt Nam hiện nay. Tuy nhiên, chúng ta thấy có một cộng đồng các bạn trẻ xem phim, họ bắt đầu học hành, họ bắt đầu tham gia các khóa học về cảm nhận, phân tích phim và tôi nghĩ là cộng đồng đó bắt đầu có sự đánh giá riêng của mình tương đối tốt, còn trong hoạt động truyền thông báo chí, tôi thấy rằng ta đang thiếu những cây bút phê bình phim và phê bình phim chuyên nghiệp.

Sự thiếu hụt những nhà phê bình chuyên nghiệp dẫn đến việc một lực lượng “phê bình tự do” trên mạng xã hội thể hiện ý kiến dưới “chiếc áo” tự nhận là cảm nhận, bình luận, đánh giá phim và một vài người dùng những từ ngữ rất tiêu cực. Theo anh, đây là tự do ngôn luận hay đây là một vấn nạn cần phải bài trừ?

Sự xuất hiện của các nền tảng mạng xã hộinhư Facebook, Youtube cho thấy một thực tế rằng hiện nay, sự tiếp nhận văn hóa nghệ thuật nói chung đang đi vào sự cá nhân hóa khá cao. Điều này có nghĩa là mỗi khán giả, mỗi người xem, mỗi công chúng đều có quyền được đánh giá và tôi cho rằng hoạt động họ đánh giá, đưa ra quan điểm của mình về một bộ phim nào đó trên mạng xã hội thì trước hết đó là quyền cá nhân của họ. Chúng ta có thể lắng nghe và tôn trọng họ ở mức độ nào thì tùy thuộc vào thái độ của chúng ta. Thực chất, không thể có một cách nào hạn chế hoặc cấm kỵ hoạt động này cả.

Thứ hai, trong việc nghiên cứu để đánh giá một bộ phim, diễn giải về một bộ phim, việc đưa ra một vài lời lẽ có tính chất là hạ thấp ngay lập tức bộ phim nào đó hoặc có ý tưởng anti bộ phim đó thì tôi cho rằng thái độ đó không thật sự ổn. Bởi vì phê bình không phải là như vậy, phê bình là bằng hiểu biết, tri thức của mình để có thể đánh giá và diễn giải một bộ phim bằng góc nhìn chuyên môn, chứ không phải bằng những lời nhận xét hời hợt hoặc cảm tính.

Hiện tượng đó ở trên mạng khá nhiều và cũng ít nhiều tác động đến bộ phim cụ thể. Một số bộ phim ra rạp có thể bị vắng xuống ngay lập tức bởi phản ứng từ công chúng ở trên mạng. Có lẽ, trong bối cảnh đó, chúng ta lại càng chờ đợi những tiếng nói có tính chất chuyên môn hơn và đặc biệt là có sự tham gia một cách mạnh mẽ và hiệu quả từ phía các tờ báo, đặc biệt là các trang báo liên quan đến văn hóa, văn nghệ. Khi đó, họ có thể tạo ra một môi trường tranh luận, một môi trường đánh giá lành mạnh hơn.

Anh đánh giá điện ảnh Việt Nam vài năm trở lại đây đang được và không được ở những điểm nào?

Trong vòng 20 năm trở lại đây, với tư cách là một người xem, một người theo dõi điện ảnh Việt Nam, tôi nghĩ là điện ảnh Việt Nam đang tương đối khởi sắc.

Đầu tiên, điện ảnh Việt Nam đang cho thấy dấu hiệu của một nền công nghiệp điện ảnh, tức là chúng ta bắt đầu coi trọng việc một bộ phim ra rạp phải có doanh thu, một bộ phim ra rạp phải có được sự chú ý từ công chúng. Đây là dấu hiệu đáng mừng bởi vì chúng ta muốn có một nền điện ảnh phát triển thì phải đi lên từ việc có những bộ phim có doanh thu lớn.

Thứ hai, chúng ta đã có những bộ phim gây chú ý ít nhiều trên trường điện ảnh quốc tế, đặc biệt là một trong những dòng phim đang gọi là dòng phim nghệ thuật. Từ những bộ phim ở giai đoạn đầu như: “Mùa len trâu” của Nguyễn Võ Nghiêm Minh, phim “Bi, đừng sợ!” của Phan Đăng Di hay là phim “Đập cánh giữa không trung” của Nguyễn Hoàng Điệp. Đây là những bộ phim bắt đầu có một tiếng nói, dấu ấn nhất định trong một số cuộc thi liên hoan phim quốc tế. Tôi cho rằng dòng phim này còn rất khiêm tốn và ít ỏi, nhưng nó cũng cho thấy sự sáng tạo của các nhà làm phim, đặc biệt là các đạo diễn trẻ.

Thứ ba, về mặt sản phẩm phim, chúng ta có một sự đa dạng về thể loại. Trước đây, chúng ta chủ yếu làm về phim chiến tranh, về người lính, về cuộc sống nông thôn làng quê Việt Nam nhưng vài năm trở lại đây, chúng ta thấy sự không ngừng cải tiến về thể loại phim. Chúng ta bắt đầu có những thể loại phim mới như phim hành động, phim zombie, phim tiểu sử cùng những thể loại khác làm cho đời sống điện ảnh trở nên phong phú và chúng ta bắt đầu có ý hướng học theo, làm theo một số nền công nghiệp điện ảnh lớn trên thế giới.

Thứ tư, khán giả điện ảnh Việt Nam ngày càng quan tâm đến điện ảnh Việt Nam. Họ vẫn xem phim Hollywood hay phim Hàn Quốc nhưng họ vẫn dành sự ưu ái nhất định đối với phim Việt và họ có những sự lựa chọn, đánh giá tương đối thú vị. Thế nên, từ điều này, chúng ta có thể tin tưởng rằng nếu các nhà làm phim Việt tiếp tục làm những bộ phim chất lượng thì thị trường điện ảnh Việt Nam sẽ còn phát triển rất mạnh nữa.

Dưới góc nhìn của nhà phê bình, anh có kỳ vọng gì vào nền điện ảnh Việt Nam trong tương lai?

Tôi không thực sự kỳ vọng mà tôi có một vài hình dung về điện ảnh Việt Nam sẽ diễn biến như thế nào trong vài năm tới. Từ sự quan sát của tôi sẽ có ba hướng:

Hướng thứ nhất là dòng phim ra rạp để chinh phục khán giả sẽ là những dòng phim ta tạm gọi là những dòng phim thị trường hoặc thương mại. Theo tôi thì thương mại, thị trường hay nghệ thuật thì nó cũng là điện ảnh đều hướng tới mục đích tăng doanh thu. Hiện nay, các nhà sản xuất phim ở Việt Nam đang nhìn thấy thị trường điện ảnh là một thị trường rất tiềm năng và là một hình thức có thể sinh lợi nhuận tương đối tốt trong những năm tới. Một thực tế đó là rất nhiều người có tiền đang muốn làm những bộ phim điện ảnh, bởi vì họ nhận thấy đây là một cơ hội kinh doanh. Tôi nghĩ đó là chuyện rất bình thường và chúng ta phải nhìn nhận những sản phẩm đó sẽ xuất hiện tương đối nhiều trong đời sống điện ảnh.

Hướng thứ hai tôi cho rằng điện ảnh Việt Nam sẽ có sự đa dạng về thể loại và tiếp tục có những thể loại mới: thể loại hành động, rom-com lãng mạn hài hước tiếp tục ngự trị, thể loại kinh dị, tiểu sử cũng sẽ tiếp tục xuất hiện. Các thể loại sẽ không ngừng phát triển, điều này có được từ việc chúng ta học được mô hình vận hành sản xuất phim ở nước ngoài. Các nền điện ảnh nước ngoài có sự đa dạng thể loại và do đó chúng ta thấy các nhà sản xuất không ngừng chinh phục các khán giả khác nhau, các gu thẩm mỹ điện ảnh khác nhau.

Hướng thứ ba,đó là sự lép vế dần thậm chí là có sự mất hụt của điện ảnh nhà nước, tức là những bộ phim do nhà nước đặt hàng, do nhà nước sản xuất đã có sự vắng bóng. Điều này là do hiện nay, chúng ta không còn những hãng phim nhà nước và chỉ có những bộ phim do nhà nước đặt hàng vào những kì cuộc, dịp lễ nào đó. Điều này khiến cho các nhà làm phim vốn xuất thân từ điện ảnh nhà nước hoặc dựa vào sự tài trợ của nhà nước sẽ gặp rất nhiều khó khăn trong việc làm phim. Tôi hi vọng rằng có thể có một quỹ, một cơ chế tài chính nào đó trong việc đầu tư cho việc làm phim, nghệ thuật thì chúng ta mới có một nền điện ảnh, nghệ thuật đi song song với điện ảnh thương mại thị trường.

Trân trọng cảm ơn anh!