Nghệ nhân Phan Thị Thuận: Biến ý tưởng độc đáo thành hiện thực

Tìm thức ăn cho tằm, tìm đầu ra cho tơ

Sinh ra trong cái nôi làm nghề canh cửi, 6 tuổi, bà Thuận đã biết hái dâu nuôi tằm và đến nay, chưa có ngày nào bà rời xa nong tằm, nong kén. Bà Thuận nhớ lại: Những năm 70 của thế kỷ trước, vùng đất này một thời được mệnh danh là “Thủ đô dâu tằm” của miền Bắc, với hàng chục nghìn héc ta ruộng dâu trải dài qua nhiều làng xã ven sông Đáy. Ngày ấy, hầu hết các xã trong huyện Mỹ Đức đều làm nghề trồng dâu, nuôi tằm. Nhưng đến năm 1984, dâu tằm bị “thất sủng”, nhà máy ươm tơ Mỹ Đức bỏ thu mua kén, hợp tác xã chặt phá toàn bộ diện tích trồng dâu chuyển sang trồng lúa, hàng loạt thợ bỏ nghề.

Thương con tằm không “nơi nương tựa”, bà một mình âm thầm gây dựng lại từng nong kén, ngày ngày đạp xe đi xin lá dâu ngoài bờ bụi để duy trì nghiệp tổ. Có lúc bà phải đạp xe hơn 20 km xuống tận nông trường Thanh Hà (Hòa Bình) để lấy lá về cho tằm ăn. Trời không phụ bà, việc trồng dâu nuôi tằm có dấu hiệu khởi sắc, hàng xóm cũng học theo gây lại những nong tằm. Từ đó, nghề trồng dâu nuôi tằm ở xã Phùng Xá và nhiều nơi trong huyện Mỹ Đức bắt đầu phục hồi. Thế nhưng được vài năm, giá tằm rớt thê thảm, bán không ai mua.

Không thể khoanh đứng nhìn con tằm chết yểu, bà quyết đi tìm đầu ra cho tơ tằm. Lúc đầu bà tìm đến các làng nghề, rồi tìm hiểu đầu ra, cùng họ hợp tác. Song cách này cũng khó có thể lâu dài được. Trong lúc bế tắc, bà chợt nghĩ mình đã trồng dâu nuôi tằm, ươm tơ thì tại sao không làm thành một quy trình sản xuất khép kín, để tằm tự dệt tơ thành các thành phẩm rồi đưa ra thị trường tiêu thụ?

Khi tằm thành “thợ dệt”

Trăn trở bao nhiêu ngày đêm, bà Thuận nghĩ ra ý tưởng độc đáo, con tằm cũng chính là một người thợ. Bản thân đã tự đan cho mình chiếc kén đẹp hoàn hảo thì tại sao lại không khiến chúng tự dệt nên những tấm chăn...

Nghĩ là làm, ngày đêm bà mày mò bên những nong tằm, huấn luyện, điều khiển chúng dệt lụa. Bước đầu thử nghiệm, bà không làm tổ cho tằm mà để chúng nhả tơ một cách tự do. Vài chục con tằm do không có nơi bấu víu nên không thể cuộn tròn lại để cuốn kén, mà cứ bò lung tung theo bản năng. Bà lại phải bắt vào, sắp xếp chúng thành hàng lối. Ngày đêm, bà quên ăn quên ngủ trông coi, quan sát lứa tằm rút ruột nhả tơ.

Tằm không có tổ nên không thể kéo kén tròn theo lẽ thường. Nhưng do chức năng phải nhả tơ khi đến kỳ nên chúng buộc nhả tơ vào không gian. Bà Thuận đã đem đặt chúng sát với nhau trên một mặt phẳng và kết quả là tơ của nhiều con tằm quấn vào nhau, đan thành tấm thảm bông phẳng, mịn, gắn kết bền chắc tự nhiên không kỹ thuật dệt nào của con người có thể sánh kịp, lại tiết kiệm được chi phí nhờ giảm bớt nhiều công đoạn phức tạp như kéo kén, ươm tơ, cào bông… Có thể nói, đây là một sáng tạo đầy bất ngờ, đồng thời cũng là một kỹ thuật quan trọng đóng góp không nhỏ cho sự phát triển của nghề dệt thủ công truyền thống.

Mất 1 năm với 8 lứa tằm thử nghiệm, rồi những tấm vải, tấm chăn do tằm tự dệt đầu tiên cũng đã hoàn thành. Bà đưa vào nồi đun nấu, tấm chăn bung nở bóng mịn, ấm áp đến lạ thường. Bà ôm lấy tấm chăn đó, trong lòng trào dâng niềm hạnh phúc. Năm 2012, bà Thuận chính thức trình làng sản phẩm và phương pháp lần đầu tiên có trong lịch sử loài người: Chăn tơ do tằm tự dệt. Sản phẩm đã được Hội Nông dân Việt Nam tặng Bằng khen và đạt Giải nhất với giải pháp sáng tạo mền bông tơ tằm do con tằm tự dệt năm 2015.

Từ sản phẩm này, bà đã cho ra đời nhiều tấm mền chăn, các loại gối chất lượng cao. Sản phẩm của bà Thuận đã được người tiêu dùng đón nhận nồng nhiệt. Đặc biệt, sản phẩm chăn bông, vải lụa tơ tằm của bà đã có mặt ở những thị trường như: Nhật, Thái, Đức, Bỉ, Trung Quốc, Ả Rập Xê Út … mang đến lợi nhuận sau thuế hơn 3 tỷ đồng/năm.

Dệt ước mơ tương lai

Ấp ủ dự định từ lâu về một loại tơ mới, sau 2 năm vừa nghiên cứu vừa thử nghiệm, nghệ nhân Phan Thị Thuận cho ra lò những chiếc khăn quàng cổ đầu tiên được sản xuất từ sợi tơ của sen. Thứ sợi tơ chỉ có ở cuống sen, bộ phận thường bỏ đi trong cây sen.

Về cơ duyên dẫn đến với lụa tơ sen bà nhớ lại, có một vị khhách đến thăm xưởng gợi đến loại lụa dệt từ tơ sen mà người Myanmar và Campuchia đã làm. Chuyện về tơ sen cứ luẩn quẩn với bà mãi bởi ao sen trong vùng nhiều, thân sen trước nay là thứ bỏ đi, nên việc “bắt” loài cây ấy nhả tơ chưa ai từng nghĩ tới. Được gợi ý, khuyến khích, bà Thuận bắt tay vào làm thử. Những sợi tơ sen đầu tiên đã ra đời vào tháng 1/2017.

Tuy nhiên, thủa ban đầu mày mò làm tơ sen khó khăn lắm. Tơ sen mong manh, se được sợi rồi nhưng khi đưa vào khung dệt đứt liên lục, bởi sợi thuần từ thực vật không có cái dai dẻo như tơ tằm. Tấm lụa đầu tiên được dệt ra từ tơ sen không như mong đợi của nhiều người. Nhiều mối nối quá vừa tốn công, tốn sợi mà miếng lụa cũng không mềm mại, mượt mà như mong muốn. Vậy là lại tiếp tục cải tiến. Nhiều ngày sau, dựa trên một khung dệt truyền thống, một khung dệt mới dành cho tơ sen, nhẹ hơn, độ giật cũng êm hơn đã ra đời.

Bà Thuận chia sẻ, tất cả công đoạn tạo ra sợi tơ sen đều phải chỉn chu và rất cầu và kỳ khéo léo. Để dệt chiếc khăn dài 1,7 mét rộng 0,25m cần tới 4.800 cuống sen. Trong khi đó, một người thợ chăm chỉ, thạo việc một ngày cũng chỉ làm được từ 200-250 cuống sen. Tính ra để hoàn thiện một chiếc khăn cũng phải mất khoảng 1 tháng...