Lễ cúng ché, coi ché như một thành viên trong gia đình

Sau khi mua ché về, mỗi gia chủ đều phải làm lễ cúng chéđể nhập gia đình cho ché. Lễ cúng mang ý nghĩa thông báo cho họ hàng, bà con trong buôn làng được biết và đến chia vui cùng gia đình đã mua được một chiếc ché quý. Kể từ đây, ché chính thức được coi như một thành viên, được quan tâm, đối xử như con người và chung sống lâu dài, mạnh khỏe, vui vẻ, đầm ấm hòa thuận với gia đình.

Với dân tộc Ê Đê và đồng bào các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, ché được xem là một tài sản quý. Ché không chỉ thể hiện sự sung túc, sức mạnh của dòng tộc mà còn là một phần sính lễ trong cưới hỏi hay vật phẩm phải đền bù khi xử phạt, làm quà biếu, đón một sinh linh gia nhập cộng đồng cho đến khi kết thúc một kiếp người...

Bên cạnh đó, ché rượu không thể thiếu trong mọi nghi lễ, từ mừng lúa mới, cầu sức khỏe, cầu mùa, cúng bên nước... Ché còn là một trong những đồ vật đầu tiên dâng lên cúng Yàng. Nếu như cồng chiêng được coi như là vật linh thiêng nhất, có giá trị nhất của mỗi gia đình và cộng đồng, thì ché thể hiện sự sung túc, sức mạnh của dòng tộc…

Theo quan niệm của đồng bào dân tộc Ê Đê, trong mỗi chiếc ché đều có một linh hồn. Ché không đơn thuần chỉ là hiện vật mà còn mang tính linh thiêng. Đây còn là vật dụng thể hiện sức mạnh đoàn kết, tham gia vào dịp lễ giúp gắn kết cộng đồng, dòng họ. Do đó, người Ê Đê luôn làm lễ cúng ché để báo với thần linh mỗi khi mua ché về hoặc khi có sự thay đổi liên quan đến ché.

Trước khi tiến hành các lễ cúng ché, gia chủ phải nhờ thanh niên trai tráng trong làng vào rừng lấy cây xoan hay tre về làm cột rượu, lấy dây rừng về để cột ché, tránh làm ché bị xô đổ, rơi vỡ.

Lễ vật chuẩn bị cho lễ cúng ché gồm: 1 con heo, 1 con gà trống, 3 ché rượu lớn, 20 vòng đồng, 3 chuỗi hạt, 3 chén đồng, 3 tô đồng, 1 mâm đồng, 1 cây xoan, 1 bó mía tươi, 1 cây chuối tươi… và tất nhiên không thể thiếu những chiếc ché. Thành phần tham gia lễ cúng ché gồm: Chủ lễ là già làng uy tín; gia đình người cúng ché, bà con, họ hàng; đội nghệ nhân đánh chiêng.

Để bắt đầu lễ cúng ché, đội nghệ nhân hòa tấu chiêng K’nah “Drông tuê’’ (đón khách) và chiêng “Pah kngan Drông yang” (đổ nước vào ché mời khách), đây là những bài chiêng báo cho các vị thần và linh hồn ông bà - những người đã khuất về chứng giám, phù hộ cho gia đình, đồng thời, thông báo và mời gọi họ hàng của hai gia đình cùng về dự, chứng kiến, chung vui cùng buổi lễ cúng ché của gia đình.

Lúc này thầy cúng ngồi trước ché thứ nhất, tại đây đặt một con gà còn sống, mâm cúng đã bày sẵn, chủ nhà là vợ chồng ngồi đối diện thấy cúng, còn lại anh em dòng họ ngồi bên bếp lửa, nữ một bên, nam một bên. Thầy cúng thực hiện bài cúng lần thứ nhất, thầy cúng cầm con gà lên miệng ché rồi khấn mời gọi tổ tiên, ông bà đến dự nghi lễ cúng ché. Cúng xong, thấy cúng cầm cần hút một ít rượu rồi rót vào chén, mời chủ nhà cầm cần, vợ trước, chồng sau, rồi đến lần lượt anh em trong nhà, tiếp đến là dòng họ, khách gần xa, trình tự nữ trước, nam sau.

Khi mọi người đã cầm cần uống xong, thầy cúng thực hiện nghi lễ cúng ché lần thứ hai là nhập hồn vào ché. Thầy cúng vào vị trí ở ché thứ hai, ngồi ngăn nắp, chắp hai tay nhìn thẳng vào ché, tiếng chiêng, tiếng trống nổi lên. Cúng xong, thầy cúng cầm cần ché thứ hai, hút rót vào chén, bốc miếng thịt và trao vòng cho hai vợ chồng để chúc mừng, rồi trao cầm cần rượu, lần này cầm cần hút xong rồi bốc miếng thịt ăn, cứ thế lần lượt nữ trước nam sau.

Trong lúc mọi người đang cầm cần rượu và ăn thịt, thầy cúng lấy chén rượu pha tiết đi một vòng đến chỗ ché cúng, bôi xung quanh miệng ché, thân ché, lần lượt, lấy tay xoa ché biểu trưng cho đối thoại, vui mừng, trao vòng, trao hạt cườm…

Nghi thức thứ 3 cho lễ cúng ché để mời thần ché cùng dự tiệc với gia chủ. Thầy cúng vừa khấn vừa đeo vòng đồng, chuỗi hạt vào tai và cổ ché với ngụ ý kể từ đây ché sẽ được đối xử như con người. Sau lễ cúng, thầy cúng sẽ đeo chiếc vòng đồng vào cổ tay người được làm lễ, biểu thị cho lời hứa hẹn, lời cam kết của họ trước thần linh và cộng đồng trước sự chứng kiến của tập thể.

Lễ cúng ché kết thúc, đại diện gia đình cảm ơn họ hàng, bà con buôn xa, buôn gần đã tới tham dự và mời mọi người ở lại dùng cơm, uống rượu mừng cho gia chủ đã sắm được ché quý.

Nghi lễ cúng ché của người Ê Đê đã góp phần nâng cao ý thức gìn giữ và phát huy nét văn hóa truyền thống của dân tộc Ê Đê nói riêng và các dân tộc ở Tây Nguyên nói chung. Việc tổ chức lễ cúng ché không chỉ mang niềm vui, điều may mắn cho chủ nhà, mà còn để cho các thế hệ trẻ của đân tộc Ê Đê thấy, biết, cùng với ông bà giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa của dân tộc mình. Ở đây giá trị của ché không chỉ được mặc định bởi mức quy đổi bằng vật ngang giá cao - tính bằng nhiều trâu bò hoặc các sản vật quý khác mà chính là tính thiêng của ché.