Vịnh Hạ Long (Quảng Ninh): Hướng tới ‘cái nôi’ giá trị văn hóa lịch sử

Mở rộng giá trị di sản

Trong các hoạt động tiếp xúc bên lề Kỳ họp lần thứ 46 của Ủy ban Di sản thế giới, các chuyên gia của Hội đồng Quốc tế về Di tích và Di chỉ (ICOMOS) đã bày tỏ sự quan tâm đặc biệt đến giá trị văn hóa của vịnh Hạ Long. Các chuyên gia đã đề nghị tỉnh Quảng Ninh tiến hành nghiên cứu, lập hồ sơ để đề xuất UNESCO ghi nhận thêm giá trị văn hóa của vịnh Hạ Long vào danh mục Di sản thế giới.

Đây là cơ hội lớn để vịnh Hạ Long được vinh danh lần nữa và khẳng định vị thế là một di sản đa giá trị. Việc ghi nhận thêm giá trị văn hóa sẽ giúp tăng cường sức hấp dẫn của di sản, thu hút nhiều du khách hơn và góp phần bảo tồn, phát huy giá trị của di sản một cách bền vững.

Các nghiên cứu khảo cổ học đã chỉ ra rằng, khu vực vịnh Hạ Long là một trong những cái nôi cư trú của người Việt cổ. Người dân đã sinh sống và hoạt động tại đây từ hàng nghìn năm trước, để lại nhiều dấu tích văn hóa độc đáo. Dấu tích sớm nhất của con người có mặt tại đây thuộc về chủ nhân nền văn hoá Soi Nhụ (niên đại từ 18.000-7.000 năm cách ngày nay), tiếp đến là nền văn hoá Cái Bèo (niên đại từ 7.000-5.000 năm cách ngày nay) và sau cùng là văn hoá Hạ Long (niên đại từ 5.000-3.500 năm cách ngày nay).

Khoảng 2.000 km2 bao phủ bởi vịnh Hạ Long và Bái Tử Long ngày nay từng là nơi sinh sống của cộng đồng cư dân tiền sử lớn thuộc nền văn hóa Soi Nhụ. Họ chọn các hang động đá vôi làm nơi cư trú và đã tạo ra một nền văn hóa độc đáo, song song tồn tại với các nền văn hóa Hoà Bình, Bắc Sơn.

Tiếp nối nền văn hóa Soi Nhụ, văn hóa Cái Bèo đã đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong quá trình phát triển của cư dân vùng biển. Nền văn hóa này đã mở đầu cho sự phân vùng kinh tế, khi người dân bắt đầu khai thác tài nguyên biển một cách có hệ thống.

Vào thời hậu kỳ đá mới, nền văn hóa Hạ Long đã phát triển rực rỡ, trở thành một trong những nền văn hóa biển tiêu biểu của Đông Nam Á. Người Hạ Long đã có những kiến thức sâu rộng về biển, về thủy triều, về các loài hải sản... Họ đã tạo ra một nền văn hóa biển độc đáo, với những nét đặc trưng riêng biệt.

GS.TS Nguyễn Văn Kim, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, cho rằng: "Chủ nhân văn hoá Hạ Long thông qua các tuyến giao thương và chuỗi đảo, đã có nhiều mối giao lưu mật thiết, tương đối rộng lớn với cả khu vực Đông Bắc Á và Đông Nam Á. Sống gần biển và trên các hang động của biển đảo, người Hạ Long chủ yếu làm nghề khai thác biển, đánh bắt thuỷ, hải sản, đồng thời họ cũng biết chế tác công cụ bằng đá, xương và gỗ… Các nguồn tư liệu cũng cho thấy, cư dân biển Hạ Long và vùng biển đảo Đông Bắc luôn hiểu rõ thời điểm của các mùa vụ đánh bắt hải sản, luồng di cư của các bầy cá; địa bàn phân bố, mùa sinh trưởng, mùa khai thác các loài động vật thuỷ sinh…"

Cư dân vùng Hạ Long - biển đảo Đông Bắc có hệ tri thức về biển chuyên sâu, phong phú. Họ am hiểu chế độ gió mùa; quy luật thuỷ triều và các luồng lạch trên biển; về thuyền và kỹ thuật đóng thuyền; về các vùng, luồng cá và thời gian đánh bắt cá, làm muối; về các phương thức chế biến thuỷ hải sản và văn hoá ẩm thực biển; về đời sống tâm lý, tâm linh của cư dân biển và hệ thống di tích đền, miếu thờ các vị thần biển; về dòng văn hoá biển (thi ca, hò vè, hát đối trên biển…); về các mối quan hệ xã hội và ứng đối của con người với biển khơi…

Vịnh Hạ Long: Sự giao hòa giữa thiên nhiên và lịch sử văn hóa

Di sản vịnh Hạ Long không chỉ là một di sản thiên nhiên thế giới với vẻ đẹp kỳ vĩ mà còn là một kho tàng văn hóa đồ sộ, là nơi giao thoa của lịch sử và thiên nhiên.

Theo GS.TS Nguyễn Văn Kim, từ một cái nhìn lịch sử về văn hóa vịnh Hạ Long, vùng biển đảo Đông Bắc, có thể liên tưởng đến 4 hình ảnh gắn với 4 giai đoạn phát triển căn bản của không gian lịch sử, văn hóa dân tộc. Trong đó, văn hóa biển Hạ Long từ thế kỷ XIX đến nay đã diễn ra nhiều thăng trầm, biến đổi; đang được phát huy theo hướng kinh tế biển xanh, du lịch, dịch vụ biển, công nghiệp văn hóa biển.

GS.TS Từ Thị Loan - Chủ tịch Hội đồng Khoa học và Đào tạo, Viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia Việt Nam - chia sẻ rằng: "Môi trường biển đã tác động sâu sắc đến đời sống của người dân vịnh Hạ Long, từ đó hình thành nên những giá trị văn hóa phi vật thể độc đáo. Đó là các giá trị trong văn hóa sinh kế, văn hóa sinh hoạt, văn hóa sinh thái, văn hóa nghệ thuật và văn hóa tâm linh".

Một trong những giá trị văn hóa phi vật thể nổi bật của vịnh Hạ Long chính là văn hóa nghệ thuật. Vùng biển đảo Đông Bắc Bộ là nơi lưu giữ nhiều huyền thoại, truyền thuyết về nguồn gốc của vùng đất, các nhân vật lịch sử, danh nhân văn hóa, danh lam thắng cảnh. Những câu chuyện này đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân.

Bên cạnh đó, ca dao, tục ngữ, thành ngữ của người dân vùng biển cũng vô cùng phong phú và đa dạng. Những câu ca dao, tục ngữ không chỉ là những bài học về cuộc sống mà còn thể hiện sự tinh tế, sâu sắc trong cách nhìn nhận và đánh giá con người, xã hội.

Đặc biệt, âm nhạc dân gian vùng biển Hạ Long mang đậm bản sắc riêng. Các làn điệu hò biển, hát chèo đường, hát đúm, đám cưới trên thuyền... đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân. Những làn điệu này không chỉ thể hiện sự gắn bó mật thiết của con người với biển cả mà còn phản ánh những khát vọng, ước mơ của họ.

Các giá trị văn hóa phi vật thể của vịnh Hạ Long có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Việc bảo tồn và phát huy các giá trị này không chỉ góp phần làm giàu thêm kho tàng văn hóa của đất nước mà còn góp phần thúc đẩy phát triển du lịch bền vững.