Tò he Xuân La xưa và nay

Nghề tò he có ở nhiều vùng quê Việt Nam, nhưng ở làng nghề truyền thống tò he Xuân La, hầu như trong làng nhà nào cũng có người biết nặn tò he bởi nét văn hóa độc đáo này đã ngấm vào đất, vào nước và đi vào tâm huyết của người dân Xuân La.

Trước kia, người dân làng Xuân La thường nặn sẵn tò he ở nhà rồi mang ra chợ bán, các con tò he được gắn vào các vòng tre. Sau này, người ta tạo hình tò he trực tiếp lên que tre để dễ cầm và trang trí. Với một chiếc thùng gỗ nhỏ hoặc thùng xốp vài cục bột màu, một chiếc lược con, nắm que tre nhỏ và chút sáp ong, những “nghệ nhân làng” rong ruổi trong các phiên chợ quê, các làng xóm, phố phường để nặn tò he bán, nhất là vào dịp Tết Trung thu, hay những nơi nào có đình đám, hội hè. Dần dần trải qua năm tháng, người dân làng Xuân La đã đem nghề đi khắp Bắc, Nam mang niềm vui, sắc màu đến cho cuộc sống.

Là món đồ chơi thuần Việt, qua bàn tay khéo léo, trí tưởng tượng phong phú, những người thợ tò he Xuân La đã nặn từ bột gạo thành những nhân vật cổ tích, nhân vật hoạt hình, vật nuôi… được trẻ em ưa thích. Nhìn bề ngoài nhiều người nghĩ không có khó khăn gì để nặn được tò he, nhưng thực tế không đơn giản như vậy. Nặn tò he như một môn nghệ thuật, ngoài kỹ thuật 3V (vê bột, véo bột, tạo vân) đòi hỏi người làm phải khéo léo, sáng tạo, chính xác trong từng chi tiết thì mới tạo ra sản phẩm bắt mắt.

Nghệ nhân tò he Đặng Văn Hậu, làng Xuân La cho biết, công đoạn nặn tò he quan trọng là kỹ thuật luộc bột, làm bột phải ước lượng theo thời tiết. Mùa Đông thì phải làm bột dẻo hơn mùa Hè. Gạo phải chọn gạo nếp dẻo thì chất lượng hàng tốt và dễ làm hơn. Ngày xưa các cụ sử dụng màu từ vật liệu tự nhiên như màu đỏ lấy từ quả gấc, màu vàng lấy từ củ nghệ, hoa hòe, màu xanh lấy từ lá trầu không, rau ngót... Bây giờ công nghệ đã phát triển các nghệ nhân lấy màu thực phẩm làm bánh pha chế vào thì thuận tiện hơn và màu sắc cũng tươi, đẹp hơn.

Từ những khối bột màu vô tri vô giác, những nghệ nhân, người thợ tò he Xuân La đã nặn ra các hình thù vô cùng phong phú: 12 con giáp, cỏ cây, hoa lá, các nhân vật truyện tranh, nhân vật lịch sử… thành những hình tượng sống động, độc đáo và ngộ nghĩnh, không chỉ quyến rũ trẻ thơ mà còn hấp dẫn cả người lớn.

Tuy nhiên tò he Xuân La vào cuối thập niên 90 và đầu những năm 2000 tưởng chừng bị mai một trước đồ chơi nước ngoài, đặc biệt là những “cơn bão” hàng Trung Quốc. Cuộc mưu sinh của dân làng trở nên khó khăn. Không có địa điểm làm nghề, nặn tại nhà thì chẳng biết bán cho ai. Cứ thế, nhiều người thợ làm tò he Xuân La dần bỏ nghề. Đã có những khi, tò he tưởng chừng bị quên lãng, những nghệ nhân tưởng như không thể trụ được bằng nghề truyền thống…

Không chịu khoanh tay đứng nhìn làng nghề ngày càng mai một, những nghệ nhân và những người tâm huyết với nghề tò he Xuân La luôn ý thức được giá trị văn hóa tinh thần của những con tò he, đã tìm mọi cách để khôi phục lại nghề cổ của làng. Bằng sự nỗ lực đáng kể, hơn 20 năm trở lại đây, tò he Xuân La được phục dựng và từng bước tìm được chỗ đứng trong đồ chơi Việt. Việc Câu lạc bộ nghệ nhân tò he Xuân La ra đời năm 2009 cũng là bước ngoặt góp phần bảo tồn và phát triển làng nghề. Câu lạc bộ đã tổ chức nhiều cuộc thi nặn tò he, quảng bá, giới thiệu sản phẩm, thường xuyên phối hợp biểu diễn tại các sự kiện văn hóa quốc tế, tại các lễ hội, triển lãm, đón tiếp các đoàn khách thăm quan du lịch làng nghề, liên kết giảng dạy môn nghệ thuật nặn tò he tại trường học giúp học sinh và sinh viên hiểu, làm quen với đồ chơi truyền thống…

Để tiếp tục giữ lửa cho một làng nghề truyền thống, những nghệ nhân cùng người yêu tò he tại làng Xuân La bên cạnh bảo tồn và phục hồi những con giống cổ, họ vẫn đang từng ngày đổi mới trong cách nặn tò he, tìm tòi sáng tạo ra loại bột có thể bảo quản được vài năm, đem sức sống lâu bền cho tò he. Nếu như ngày trước các đối tượng để nặn tò he chủ yếu là các loại cây quả, con giống, hình người trong tuyện cổ tích… thì bây giờ tò he phong phú hơn rất nhiều. Các nghệ nhân làng Xuân La đã biến tấu sản phẩm mới lạ như: Tò he trên tranh, tò he trong hộp gỗ, tò he trong cốc thủy tinh, tò he khổng lồ… Tò he ngày nay có sự thay đổi mẫu mã và có sự biến tấu nhưng hình ảnh của tò he có gì đó thỏa mái, ngô nghê, hài hước nhưng vẫn giữ được bản sắc và không kém phần tinh tế.

Tò he là một trong những thứ đồ chơi truyền thống lâu đời ở Việt Nam trải qua suốt chiều dài văn hóa, lịch sử dân tộc. Tò he xưa và nay là sự kết hợp giữa sự sáng tạo và nghệ thuật dân gian, sự kết nối giữa quá khứ và hiện tại, là món ăn tinh thần của người Việt vẫn luôn được làng nghề Xuân La gìn giữ và phát triển.