NATO Trung Đông: Ván cờ địa chính trị đầy rủi ro?

Theo đó, từ lâu đã có nhiều cuộc thảo luận xoay quanh ý tưởng tạo ra một cấu trúc ở Trung Đông có khả năng đảm nhận chức năng quản lý an ninh khu vực và có thể trở thành phiên bản khu vực của Liên minh Bắc Đại Tây Dương (NATO).

Mặc dù “NATO Trung Đông” luôn được trao vị trí đặc biệt trong chính sách khu vực của ít nhất 3 Tổng thống Mỹ, nhưng không ai trong số họ xây dựng được một liên minh có khả năng chống lại các thách thức.

Câu chuyện chưa có hồi kết!

Ý tưởng xây dựng một hệ thống phòng thủ tập thể ở Trung Đông dưới sự bảo trợ của Mỹ không phải là điều gì mới - các dự án tương ứng được đưa ra dưới thời mọi Tổng thống Mỹ kể từ thời Barack Obama. Các nỗ lực đã được thực hiện nhằm tận dụng các định dạng tương tác sẵn có vào thời điểm đó trong khuôn khổ các tổ chức khu vực và tạo ra các nền tảng mới, về căn bản là tự quyết, khi xem xét lại kinh nghiệm tích lũy bởi những người đi trước.

Đồng thời, bất chấp tham vọng của các phiên bản khác nhau của “NATO Trung Đông”, tất cả đều dẫn đến cùng một kết cục: Các thỏa thuận đạt được với sự tham gia của Mỹ tiếp tục tồn tại “trên giấy tờ”, trong khi sự hợp tác thực sự giữa các bên tham gia thường bị giảm xuống bằng không. “Biên độ an toàn” thực sự của các sáng kiến như vậy cũng cần cải thiện nhiều - không một dự án nào trong số các dự án đã triển khai có thể vượt qua giai đoạn “thử nghiệm kỹ thuật”, chưa kể đến các cuộc khủng hoảng khu vực nghiêm trọng hơn. Sự mất ổn định như vậy là do một số yếu tố.

Theo RIAC, có lẽ trở ngại rõ ràng nhất trong việc xây dựng một “NATO Trung Đông” vẫn là sự chia rẽ và mất đoàn kết ở Trung Đông. Ngoài thế giới Arập, “kiến trúc sư” của liên minh - cụ thể là Washington - cần phải tính đến lợi ích của các bên tham gia phi Arập, mà giữa họ tồn tại những khác biệt rất lớn. Điều này gây khó khăn không chỉ khi tổ chức tương tác trực tiếp giữa các nước tham gia sáng kiến, mà còn với việc xây dựng cơ cấu quản lý và xác định hướng phát triển của khối phòng thủ mới.

Yếu tố này gián tiếp kéo theo một khó khăn khác, đó là tìm ra một công thức hiệu quả để mở rộng liên minh trong tương lai. Bất chấp thực tế là chiến thắng trong cuộc đấu tranh giành quyền trở thành yếu tố cốt lõi của hệ thống an ninh khu vực vào nửa cuối những năm 2010 đã thuộc về các chế độ quân chủ Arập (Saudi Arabia và Các Tiểu vương quốc Arập Thống nhất (UAE)), vốn ủng hộ việc phát triển liên hệ trong lĩnh vực an ninh và sự tham gia hợp tác của các bên phi Arập (ngoại trừ Iran vẫn chưa đồng thuận), các dự án tập thể được tạo ra dưới sự bảo trợ của Washington trong suốt thời gian được xem xét rốt cuộc đều chỉ tập trung vào lợi ích của các nước Arập. Điều này khiến người ta tin rằng Mỹ đang cố gắng bảo vệ lợi ích của riêng các đồng minh Arập. Những nỗ lực của Mỹ nhằm giải quyết vấn đề này theo kiểu “bình mới rượu cũ” đã không mang lại kết quả.

Một vấn đề muôn thuở khác là việc Washington và các đối tác thân cận nhất muốn đặt nền tảng cho các dự án đang được tạo ra dựa trên khái niệm cực kỳ mơ hồ về “mối đe dọa thường trực của Iran”. Bất kỳ sáng kiến nào trong lĩnh vực an ninh tập thể theo cách này hay cách khác đều nhằm kiềm chế nước Cộng hòa Hồi giáo, khiến Tehran phải thực hiện các bước đi trả đũa. Mặc dù vậy, lộ trình được đa số các chế độ quân chủ Arập lựa chọn là bình thường hóa quan hệ với Tehran (ví dụ, quan hệ Saudi-Iran bắt đầu hòa hoãn vào năm 2023).

Các yếu tố khác cũng đang cản trở việc tập hợp các đồng minh Trung Đông của Washington thành một liên minh. Đặc biệt, Israel chưa bao giờ hội nhập hoàn toàn vào dự án, do bị cản trở bởi những tranh chấp về giới hạn quyền tiếp cận của các chuyên gia Israel đối với “các lĩnh vực nhạy cảm”.

3 vấn đề của Mỹ với "NATO Trung Đông"

Bất chấp sự tồn tại của một số vấn đề đáng kể cản trở việc xây dựng phiên bản tiếp theo của “NATO Trung Đông”, Mỹ vẫn chưa có ý định từ bỏ hoàn toàn ý tưởng này.

Thứ nhất, sự củng cố đáng chú ý về vị thế của Iran. Nước cộng hòa Hồi giáo này không chỉ giảm bớt căng thẳng với Saudi Arabia và UAE bằng cách đạt được thỏa hiệp trong các xung đột quan trọng trong khu vực theo điều kiện riêng của mình, mà còn củng cố đáng kể mạng lưới các lực lượng ủy nhiệm ngay cả khi tình hình leo thang ở Dải Gaza. Điều này đã gây thêm rủi ro cho cả Mỹ và các đồng minh của họ. Trong bối cảnh căng thẳng ngày càng gia tăng giữa Iran và Israel, khái niệm về “đối trọng tập thể” với Iran một lần nữa quay trở lại chương trình nghị sự - mặc dù cuộc thảo luận về vấn đề này vẫn chưa được công khai.

Theo Foreign Affairs, lập luận chính để nối lại các nỗ lực xây dựng NATO Trung Đông là sự tồn tại của bằng chứng không thể chối cãi về việc Iran sẵn sàng đối đầu trực tiếp với các đối thủ trong khu vực, được Tehran chứng minh vào tháng 4/2024. Mặt khác, cho đến nay, chưa có thành viên tiềm năng nào của liên minh mới chủ động đưa ra những bước đi cụ thể để phát triển phòng thủ tập thể.

Thứ hai, nguy cơ Mỹ ngày càng mất đi thế “độc quyền ngầm” trong việc phát triển hệ thống an ninh khu vực. Bất chấp thực tế rằng Washington tiếp tục là nước xuất khẩu an ninh chủ chốt cho các quốc gia Trung Đông, đề xuất của nước này không còn là duy nhất. Trung Quốc và Nga đang thúc đẩy các phương án riêng để phát triển hệ thống an ninh tập thể ở Trung Đông, trong khi vai trò của Ấn Độ cũng đang tăng lên. Ngoài ra, sự quan tâm của các cường quốc lớn trong khu vực (Saudi Arabia, UAE, Thổ Nhĩ Kỳ...) đối với việc phát triển các dự án của riêng họ trong lĩnh vực an ninh tập thể đã được ghi nhận - mặc dù những ý định này cho đến nay chỉ giới hạn trong các tuyên bố công khai và không được hỗ trợ bằng những hành động cụ thể.

Thứ ba, điều quan trọng là Mỹ phải tối ưu hóa sự hiện diện trong khu vực và phân phối các nguồn lực được giải phóng cho các khu vực ưu tiên khác (đặc biệt là châu Á - Thái Bình Dương), mà không đánh mất vị thế dẫn đầu ở “điểm xuất phát”. Mong muốn xây dựng nền “quốc phòng thuê ngoài” ở Trung Đông dựa vào các đồng minh chủ chốt, vốn là đặc trưng của thời kỳ Tổng thống Donald Trump, qua thời gian đã nhường chỗ cho chiến thuật từng bước “xóa mờ biên giới”, trong đó các dự án an ninh dưới sự bảo trợ của Mỹ bắt đầu có sự tham gia đồng thời của nhiều khu vực lợi ích. Dự án I2U2 (Israel, Ấn Độ, Mỹ, UAE), triển khai từ năm 2021, có thể được coi là nỗ lực nổi bật nhằm xây dựng cầu nối giữa khu vực châu Á-Thái Bình Dương với Trung Đông, trong đó Ai Cập và Saudi Arabia cũng là những ứng cử viên đầy triển vọng tham gia.

Bất chấp thực tế là một phần đáng kể các đối tác Trung Đông của Mỹ vẫn nằm ngoài khuôn khổ sáng kiến này, việc mở rộng vòng tròn các bên tham gia sẽ đáp ứng được lợi ích chiến lược của Washington.