Hội nhập Đông Nam Á: Những cơ hội và thách thức khi Timor-Leste gia nhập ASEAN
Với tư cách là một thể chế khu vực, vai trò của ASEAN ngày càng phát triển thành một tổ chức đa chiều. Nhằm tăng cường nỗ lực hội nhập, Cộng đồng ASEAN được thành lập nhằm củng cố vai trò trung tâm và vai trò của ASEAN với tư cách là một cường quốc khu vực đóng vai trò chính trong việc thiết kế các cấu trúc khu vực, đi kèm với việc ký kết Hiến chương ASEAN – đánh dấu cam kết của các thành viên trong việc xây dựng cộng đồng thông qua mở rộng hợp tác và hội nhập khu vực. Cộng đồng ASEAN bao gồm ba trụ cột chính: Cộng đồng Chính trị-An ninh ASEAN (APSC), Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) và Cộng đồng Văn hóa-Xã hội ASEAN (ASCC).
Indonesia là một trong những bên đã thúc đẩy việc chấp nhận Timor-Leste với tư cách là một quốc gia thành viên từ lâu. Tuy nhiên, mọi chính sách do ASEAN ban hành đều cần có sự đồng thuận nhất trí của tất cả các quốc gia thành viên. Bản thân ý định nhận thành viên mới đã phải đối mặt với một số thách thức, chẳng hạn như câu hỏi về sự ổn định và khả năng của Timor-Leste khi mà ASEAN đang trên đà hội nhập kinh tế.
Timor-Leste phải đáp ứng các điều kiện tiên quyết để trở thành thành viên. Bản thân Timor-Leste là một quốc gia nhỏ có điều kiện xã hội sống ở mức nghèo đói cao ($1,90/ngày vào năm 2022); người ta sợ rằng sẽ tạo ra khó khăn cho các quốc gia thành viên khác tư cách thành viên đầy đủ yêu cầu đóng góp khoảng 2,5 triệu USD mỗi năm. Trên thực tế, Tổng thống Timor- Leste Ramos-Horta đã phải đắn đo do thiếu nguồn nhân lực và kinh tế trong bối cảnh ASEAN tổ chức hàng trăm cuộc họp cấp khác nhau mỗi năm.
Mặc dù trong lịch sử, ASEAN luôn chào đón các thành viên mới bất kể sự cân nhắc về khả năng hoặc nguồn lực của các quốc gia. Chính điều này đã khiến Lào và Myanmar gia nhập vào năm 1997 và Campuchia vào năm 1999. Miễn là thỏa mãn điều kiện tiên quyết về vị trí địa lý, bất kỳ quốc gia nào cũng có thể đăng ký gia nhập, điều này cũng đã được nêu trong Hiến chương ASEAN.
Ngoài ra, ứng cử viên phải được tất cả các quốc gia thành viên công nhận, tuân thủ điều lệ, sẵn sàng và có khả năng thực hiện các nghĩa vụ thành viên. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng hệ thống ASEAN hiện nay không thể được khái quát hóa hoàn toàn theo hệ thống của những năm 1990. Trong khi đó, ASEAN đã đồng ý về nguyên tắc thừa nhận Timor-Leste.
Cùng với việc được cử đi tìm hiểu thực tế từ ba cộng đồng ASEAN, Timor-Leste được trao tư cách quan sát viên cho phép mình tham gia nhiều cuộc họp của ASEAN, mặc dù không thể đóng góp trực tiếp vào quá trình truyền đạt quan điểm để đưa ra quyết định. Khi đảm nhiệm vai trò chủ tịch ASEAN vào năm 2023, Indonesia – quốc gia có truyền thống là nơi các nhà lãnh đạo mới của Timor-Leste đến thăm lần đầu tiên, được kỳ vọng sẽ đẩy nhanh quá trình chấp nhận thành viên mới. Triển vọng là Timor-Leste có thể trở thành thành viên đầy đủ khi Indonesia tổ chức Hội nghị cấp cao ASEAN vào năm 2023.
Sự hiện diện của những thách thức mới
Về mặt kinh tế, tăng trưởng kinh tế của Timor-Leste phụ thuộc rất nhiều vào thu nhập từ kinh doanh dầu mỏ thông qua Quỹ Dầu mỏ. Sớm hay muộn, các quỹ này sẽ dần cạn kiệt và sẽ chỉ gây ra những tác động suy thoái đối với tài chính công, gây nguy cơ bất ổn kinh tế và cuối cùng làm giảm khả năng đáp ứng nhu cầu trở thành thành viên ASEAN của đất nước.
Hiện tại, Timor-Leste đang cố gắng điều chỉnh sự phụ thuộc quá mức vào dầu mỏ bằng cách chuyển sang các lựa chọn thay thế khác, chẳng hạn như ngành du lịch và sản xuất. Một bước tiềm năng khác là khuyến khích khu vực tư nhân có thể thu hút đầu tư nước ngoài. Thể chế trở thành yếu tố quyết định ban đầu của các thành tựu phát triển hiệu lực và hiệu quả. Một điều cần được xem xét là sự phát triển chủ yếu đòi hỏi quá trình tạo ra cuộc sống tốt hơn cho xã hội, kể cả ở Timor-Leste.
Trong bối cảnh các khía cạnh hành chính, Timor-Leste có thể điều chỉnh các chính sách địa phương – có thể thay đổi càng nhiều càng tốt – phù hợp với các quy định của ASEAN, lưu ý đến đặc điểm của các hiệp ước và công ước của ASEAN là có tính ràng buộc về mặt pháp lý. Những nỗ lực này phải hướng tới tương lai của một Timor-Leste độc lập, vì sự phụ thuộc quá nhiều vào các bên nước ngoài sẽ chỉ ảnh hưởng đến quá trình ra quyết định.
Trong khi đó, có nhiều nguồn viện trợ nước ngoài cho Timor-Leste, chủ yếu từ Australia, Nhật Bản, Bồ Đào Nha, Liên minh châu Âu, Mỹ và Trung Quốc. Bên cạnh đó, trong bối cảnh xã hội - cộng đồng, nguồn nhân lực của Timor-Leste cũng là một vấn đề đáng quan tâm. Năm 2020-2021, tỷ lệ thất nghiệp của công dân 25-31 tuổi là 43,3%. Thực tế có thể giảm thiểu tình trạng này bằng cách khuyến khích giáo dục và đào tạo nâng cao năng lực cộng đồng, điều này chắc chắn sẽ thúc đẩy năng suất lao động. Với mục tiêu của Timor-Leste là tránh phụ thuộc vào các mặt hàng dầu mỏ, đầu tư vào nguồn nhân lực là một vấn đề đáng lưu ý cần được nhìn nhận.
Timor-Leste là một quốc gia đang phát triển đang gặp bất ổn, cả về chính trị và kinh tế, khiến các quốc gia thành viên ASEAN khác có nghĩa vụ hỗ trợ các quốc gia trước đây. Theo đuổi các mục tiêu kinh tế chắc chắn đòi hỏi nhiều năng lượng hơn cho Timor-Leste. Nếu vấn đề không được khắc phục ngay và thay đổi, chắc chắn sẽ tạo ra một con đường dốc khi trở thành thành viên của ASEAN sau này vì phải mất nhiều thời gian hơn để đạt được khả năng kinh tế của các quốc gia thành viên ASEAN khác.
Đây là một trở ngại lớn đối với Timor-Leste –để thừa nhận nước này với tư cách là một thành viên có thể trở thành những điều kiện có vấn đề đối với ASEAN trong tương lai. Một mặt, mọi thách thức đã khiến một số bên, đặc biệt là Singapore, do dự trong việc đồng ý về việc gia nhập của Timor-Leste trước khi nước này được phê chuẩn là thành viên chính thức. Mặt khác, vị trí của Timor-Leste trong hoạt động thương mại (xuất nhập khẩu) rất quan trọng trong khu vực, do đó có khả năng trở thành đối tác quan trọng của các nước Đông Nam Á.
Sự xuất hiện của các cơ hội tiềm năng
Có lẽ đối với Timor-Leste, gia nhập ASEAN đồng nghĩa với việc người dân địa phương được tiếp cận rộng rãi, đặc biệt là trong lĩnh vực du lịch và sản xuất, điều này có lợi trong việc mở rộng năng lực kinh tế. Điều này bao gồm các cơ hội việc làm xuyên biên giới, đặc biệt là Cộng đồng Kinh tế ASEAN bao gồm tám ngành công nghiệp chính cho thị trường ASEAN với 683 triệu người.
Những cơ hội này sẽ khuyến khích đa dạng hóa nguồn thu của nhà nước từ dầu khí sang các lĩnh vực tiềm năng khác, chẳng hạn như nông nghiệp và du lịch. Ngoài ra, trong lĩnh vực kinh tế, Timor-Leste sẽ có quan hệ chặt chẽ hơn với các nước ASEAN láng giềng. Từ năm 2016 đến 2019, hơn một nửa kim ngạch nhập khẩu của Timor-Leste đến từ 5 quốc gia thành viên ASEAN, trị giá 2,05 nghìn tỷ USD, trong khi con số xuất khẩu hàng hóa và dịch vụ chỉ là 95 triệu USD. Việc Timor-Leste gia nhập ASEAN có thể làm giảm mức chênh lệch hoạt động thương mại này.
Trong bối cảnh địa chính trị, Timor-Leste – với tư cách là một phần của ASEAN – có thể tránh được khả năng bị ảnh hưởng nước ngoài. Chính phủ Timor-Leste thậm chí thừa nhận về khả năng liên minh hoàn toàn với Mỹ hoặc Trung Quốc nếu ASEAN không đồng ý nước này làm thành viên.
Tuy nhiên, không thể đánh giá thấp vai trò của Trung Quốc khi nước này có viện trợ để lấp đầy khoảng trống cơ sở hạ tầng của Timor-Leste. Sự tham gia của nước này vào ASEAN, ít nhất, mang lại một mạng lưới an toàn rằng quốc gia nói tiếng Bồ Đào Nha sẽ điều chỉnh chính sách của mình vì lợi ích của ASEAN. Nhận thức được sự năng động của khu vực, các lý luận chính trị và an ninh phải được ưu tiên thay vì chỉ xem xét kinh tế.
Hơn nữa, ở khía cạnh thể chế, việc công nhận Timor-Leste có thể khiến các quy định về tổ chức dần dần thích ứng với các vấn đề của động lực đương đại. Hơn nữa, Ban thư ký ASEAN có thể được trao quyền để có vai trò lớn hơn trong việc sử dụng tích cực và mang tính xây dựng để đảm bảo các dự án dài hạn của ASEAN. Khái niệm này không chỉ để thích ứng với các thành viên mới, mà còn mô hình hóa ASEAN như một tổ chức thích ứng hơn, vững vàng đối mặt với những thách thức trong tương lai.
Cuối cùng, tư cách thành viên của Timor-Leste trong ASEAN hy vọng có thể trở thành một cơ hội mới cho sự hợp tác hội nhập mới. Cơ hội hợp tác và thị trường của Timor-Leste sẽ rộng mở và mang lại lợi ích cho các quốc gia thành viên ASEAN cũng như các đối tác đối thoại. Mối quan hệ qua lại giữa hai bên được kỳ vọng sẽ song hành cùng nhau.
Do đó, các quốc gia thành viên ASEAN phải cung cấp hỗ trợ thông qua việc cung cấp năng lực liên quan đến hỗ trợ xây dựng và các hình thức hỗ trợ khác phù hợp với nhu cầu của Timor-Leste. Đồng thời, Timor-Leste cũng phải thể hiện những đóng góp cho sự phát triển và tiến bộ của ASEAN. Đây sẽ là điều kiện thuận lợi để hình thành mối quan hệ hợp tác tích cực và hiệu quả hơn trong tương lai của ASEAN.