Trong ánh nắng hanh hao buổi chiều cuối năm, chúng tôi tìm đến gặp ông Lê Quang Ninh- phường Cẩm Thành, thành phố Cẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh – nơi nghệ nhân mỹ nghệ than đá đã gắn bó với nghề hơn 25 năm có lẻ. Mở đầu câu chuyện nghề, chuyện đời, ông tự hào chia sẻ, mỹ nghệ than đá là đặc trưng riêng và chỉ ở Quảng Ninh mới có bởi chính sự khó tính từ chất liệu. Than đá làm nguyên liệu chế tác ra những tác phẩm nghệ thuật phải đạt các yêu cầu về chất lượng, như than đen đặc, trên bề mặt không có những đường vân, mạch đứt gãy xuyên ngang dọc, có tuổi cao, rắn chắc, không pha tạp chất, xít để không ảnh hưởng mỹ quan và chất lượng sản phẩm.
 |
| Ông Nguyễn Ngọc Minh đang chọn khối than để chế tác sản phẩm mới |
Chính sự khó tính của chất liệu than đá, đòi hỏi người thợ phải có năng khiếu và bàn tay, óc tưởng tượng phong phú cùng sự kiên trì. Mỗi một tác phẩm mỹ nghệ than đá sẽ phải trải qua rất nhiều công đoạn. Từ một khối than nguyên khai, sau khi lựa chọn được phôi ưng ý, người thợ lành nghề sẽ loại bỏ tất cả những lớp than thoái hóa bên ngoài, vệ sinh, rửa phôi than sạch sẽ bằng nước để lộ nguyên thổ than, rồi mới bắt tay vào bước tạo hình, đẽo gọt theo ý tưởng nghệ thuật của tác phẩm. Với rất nhiều công đoạn, từ giáp thô đến giáp mịn và cuối cùng là đánh tạo bóng.
Khâu khó nhất của nghề điêu khắc than là căn chỉnh tạo hình trên bề mặt than, khắc tạc các chi tiết nhỏ, các đường khắc vẽ cong tạo sự mềm mại cho sản phẩm. Tất cả đều phải dùng loại dao khắc, vẽ riêng biệt. Các khâu khắc và vẽ đều thực hiện thủ công. Chính sự cần mẫn, tỉ mỉ của nghệ nhân đã tạo ra vẻ đẹp, sự hấp dẫn cho các sản phẩm mỹ nghệ than đá.
 |
| Những người còn đam mê với mỹ nghệ than đá giờ đều đã luống tuổi |
Người thợ chế tác nếu không khéo léo sẽ bị vỡ, bị mẻ và vứt đi cả tác phẩm. Không phải cứ khối than 1 tạ sẽ làm được tác phẩm 50kg, thậm chí, nhiều sản phẩm làm gần như hoàn thiện nhưng cuối cùng vẫn phải vứt bỏ, hoặc chỉ tạo ra được tác phẩm bé ti ti. "Nói về nghề này rất khó, bởi đó là sự cảm nhận người thợ khi đặt con dao lên mặt khối than về độ sâu, độ dai, độ bền của nguyên liệu. Một tác phẩm của tôi làm nhưng nếu bảo tôi làm lại tác phẩm thứ 2 giống như vậy tôi cũng không làm được"- ông Lê Quang Ninh chia sẻ.
Một người con khác của đất mỏ Quảng Ninh, ông Nguyễn Ngọc Minh- Phường Cẩm Thành, thành phố Cẩm Phả - chia sẻ rằng, gia đình ông 3 đời làm công nhân mỏ, những khối than đá có ý nghĩa rất lớn đối với họ. Sau khi đi bộ đội, xuất ngũ về và làm công nhân khai thác than đá, tình yêu với những khối than đá trong tôi ngày càng lớn dần. "Yêu thích rồi đam mê, nhưng mãi sau này, mới có dịp để theo học nghề từ người bạn, người thầy là ông Lê Quang Ninh"- ông Minh kể và cho biết, để có thể trở thành một người thợ điêu khắc lành nghề ngoài việc đam mê, có tâm huyết thì còn là cả một quá trình khổ luyện, học hỏi để chế tác và đặc biệt là sức khỏe, bởi người thợ phải dùng sức nhất định thì mới có thể đẽo gọt và tạo hình, từ những khối than đá nặng hàng tạ.
 |
| Nghề điêu khắc than đá đòi hỏi phải kiên trì, tỉ mỉ |
Theo chia sẻ của ông Minh, những âm thanh quen thuộc của tiếng máy cắt, tiếng búa, tiếng dao, tiếng đục va chạm vào phiến than luôn gợi nhớ cho nghệ nhân mỗi khi đi xa. Và thậm chí ngay cả trong bữa cơm trưa, hay trong giấc ngủ muộn họ vẫn luôn suy tư về nó. "Có thời gian tôi bị ốm khoảng gần 2 tháng, tôi cảm thấy nhớ những tác phẩm, những âm thanh ấy đến nao lòng. Có lúc tôi nghĩ, nếu tôi không quay lại làm thì còn ốm hơn nữa" - ông Minh chia sẻ.
Trước đây, tại Cẩm Phả có rất nhiều người theo nghề, tại mỏ Đèo Nai có cả phân xưởng chuyên làm những con giống hươu, nai, sư tử… Tuy nhiên, ngày nay để sống được với đam mê, những người thợ phải lựa chọn cho mình cách đi riêng, bởi ngoài đam mê ở đó còn là mưu sinh, nếu không bán được thì sẽ rất khó duy trì nghề, nhất là dịch Covid-19, hoạt động du lịch bị ảnh hưởng nặng nề. Hơn nữa, theo ông Nguyễn Ngọc Minh, phôi than bây giờ rất hiếm, có thể hàng trăm tấn than cũng chỉ kiếm được mấy khối phôi than để làm.
Tuy nhiên, những người thợ như ông Ninh, ông Minh không để thời gian "chết", vừa làm vừa nghiên cứu để những tác phẩm của mình chau chuốt hơn nữa. Điều trăn trở của họ là những người theo nghề đã luống tuổi, trong khi đó, thế hệ trẻ có người đến học nghề nhưng mãi vẫn không làm được hoặc có những người có năng khiếu nhưng lại không muốn theo nghề.
