Hoàng hôn với màu nắng vàng xuộm trong veo thả buông hờ hững, lại như vội vã thẫm dần quyện vào bóng núi. Chùm tia nắng lấp lánh hình rẻ quạt duyên dáng thong dong thả xuống lòng hồ xuyên thấu đáy nước biếc xanh, khẳng định quyền làm chủ nơi đây. Nắng chạm tới lòng đá ngàn năm đáy nước bật ngược trở lại tung lên bầu trời màu cam nhạt hàng ngàn nốt nhạc êm đềm khiến cảnh hoàng hôn lộng lẫy lạ kỳ. Ngàn cánh cò trắng muốt mảnh mai in bóng xuống làn nước biếc xanh những hàng dấu ngã uốn cong trên nền trời hoàng hôn sâu vời vợi. Chùm tia nắng cuối chiều lẫn trong chấp chới cánh cò vẽ muôn ngàn câu thơ rải mềm mại trên trang sách mặt hồ nước xanh thăm thẳm.
 |
Ở nơi sơn cùng thủy tận, hàng triệu năm về trước, bàn tay tạo hóa đẽo gọt trau chuốt từ bao mùa mưa gió, nay dâng hiến cho con người miền hồ thăm thẳm gọi tên Ba Bể với hoang dã và thuần khiết, óng ả và điệu đàng, khiến lữ khách chìm đắm vào sắc đẹp viên mãn và nồng nàn của hồ. Khi thì như thiếu nữ xinh tươi duyên dáng, vẻ đẹp thanh xuân không cần tô son điểm phấn. Lúc khác lại thấy lòng nước biếc xanh thăm thẳm kia đang vào độ tuổi thiếu phụ đằm thắm và mặn mà, quý phái và đài các kiêu sa, gợi biết bao bí ẩn.
Nếu bạn đến hồ Ba Bể khi tâm hồn bị giằng níu bởi ký ức thời sinh viên dâng lên trong trẻo như nước hồ mùa thu, hiểu là tình yêu miền hồ đang được nối dài.
Năm ấy, sinh viên khoa Văn đi điền dã văn học dân gian. Sáng sớm đặc vón sương muối, lặn lội bảy cây số đường rừng từ bản Tày lên bản Dao để xem cuốn sách cổ viết chữ Hán Nôm của thầy mo của miền hồ. Trong khói thơm mùi trầm của cây nhang đen, thành kính ngắm nghía cuốn sách giấy dó màu nâu thẫm, in nét chữ Nho còn sắc màu mực tàu, sợi chỉ khâu to tướng rũ thõng bên gáy sách dầy cộp, ai đong được thời gian ẩn nấp trong cuốn sách. Giờ nghĩ lại thấy nhiều tiếc nuối, không biết số phận cuốn sách ra sao.
Muốn thăm lại bản Vài của người Tày, Nùng, nhỏ xíu vắt vẻo bám trên triền đồi với mươi nóc nhà sàn cheo leo. Muốn thỏa thuê chân trần men theo tràn ruộng bậc thang, thơm ngào ngạt hương hoa lúa thấm đẫm khiến gió cũng ngọt trong màu nắng ban mai trong veo. Dân bản Vài nghèo vẫn sẵn lòng nuôi lũ sinh viên dài lưng tốn vải chả biết làm gì, lại hỏi han đủ chuyện. Thương con trâu bị sa chân ổ mối mà không có cách nào cứu, dân bản Vài thương sinh viên nên cho phép mổ trâu ăn thịt, cho dù con trâu là con vật linh thiêng được thờ cúng tâm linh. Mấy ngày ăn thịt trâu, bát đũa phải gói vào lá chuối úp xuống đất thể hiện lòng thương tiếc, yêu thương và biết ơn của người Tày đối với con trâu đã gắn bó với cuộc đời chân lấm tay bùn làm ra hạt gạo trắng thơm như ngọc.
Tôi còn tiếc nuối gấp bội, khi bác chủ nhà kể nếu theo tục lệ thì dân bản sẽ làm lễ tang trang trọng để chôn cất con trâu, tiếc vì không được chứng kiến một lễ nghi dành cho con vật thiêng, mới hiểu triết lý dân gian thi vị, vô cùng sâu sắc, thấm đẫm chất nhân văn.
 |
| Ảnh: B.Đ.K |
Cảm giác bâng khuâng hẫng hụt vì bản Tày nhỏ xinh đã không thể tìm lại. Vài chục nếp nhà sàn giản dị, lưng tựa núi, mặt nhìn ra đầm lầy mênh mông, xuôi theo sông Năng, như chuỗi ngọc đính vào miền hồ. Còn đâu mái ngói âm dương nhuốm màu nâu xỉn và thấp thoáng rêu ướt xanh rì theo bề dầy thời gian. Còn đâu những mái nhà lợp lá gồi xù cong lên như con nhím khổng lồ. Những chân cột nhà sàn thủng lỗ chỗ, kẽo kẹt tiếng mọt nghiến trong nắng trưa oi nồng, rung cả tấm vách gỗ bạc màu mưa nắng. Nhớ mặt sàn bương rung ràn rạt theo bước chân là biết mẹ, cha, hay là em đang về nhà.
Bây giờ bản Vài là những ngôi nhà xây một tầng lợp tôn màu đỏ như đàn bướm đậu chấp chới trên sườn đồi, sắc màu rực rỡ phồn vinh vội vã kiểu thị thành. Vui hơn vì dân bản đã giàu lên, lại tiếc không gặp được bé gái con bác chủ nhà cũ, nên thấy như vẫn chưa về tới bản.
Ba Bể là chuỗi ba hồ lung linh huyền ảo như chuỗi ngọc, và ngàn xưa cõi trời đã trừng phạt cõi người bởi lòng tham. Thần thoại kể rằng vì trót ăn thịt ba con trâu của Trời mà làng Nam Mẫu bị nhấn chìm thành đáy hồ sau cơn mưa xối xả ba ngày ba đêm, nước chảy trắng đất mù trời. Rớt lại túp lều bé nhỏ của phận gái góa bụa bị làng quên chia phần cỗ, đã cưu mang thần Giao Long đi tìm trâu. Lòng nhân từ đã cứu thoát bà Góa khỏi sự trừng phạt của Trời. Sự tích Ba Bể lý giải cách ứng xử với thiên nhiên rất công bằng.
Chúng tôi du ngoạn bằng chiếc thuyền sắt, động cơ nổ ầm ĩ xả khói xanh loang ra xua đuổi sương mù lãng đãng vờn vã mặt hồ. Tôi nghĩ linh hồn hồ Ba Bể phải là thuyền độc mộc và cô gái Tày váy áo xanh tím than thơm phức mùi chàm chèo thuyền, là cây đàn tính ngân nga "Bắc Kạn có suối đãi vàng /Có hồ Ba Bể có nàng áo xanh".
Trở lại Ba Bể vẫn đầy nguyên nỗi háo hức kèm run rẩy khi nước mấp mé chực tràn mạn thuyền. Ngay cả khi yên vị trên con thuyền nhỏ tẹo, mỏng manh như chiếc lá vẫn không vơi nỗi lo lắng. Trời sập tối, con thuyền như trôi bất tận trong sương trắng dày đặc bưng lấy mắt, và như một người mù vì thuyền không đèn xuyên thẳng vào màn sương phủ dầy. Thì bản năng con người, khi bàn chân rời xa điểm tựa chắc chắn là mặt đất, khi phải đối diện với cái lênh đênh, mới thấy cần biết bao tấm lòng ấm áp của mẹ đất. Cảm giác sợ hãi lênh đênh sông nước trong mù mịt sương cũng là một trải nghiệm thú vị, và nhớ con thuyền sặc sỡ xanh đỏ tím vàng, mỏng như lá tre lướt băng băng trên vùng hồ Inle mênh mông của Myanmar. Nghĩ mưu sinh trên hồ là những người gan dạ quả cảm, ăn nước ngậm gió, bám vào cái lênh đênh mà sống. Nên tạm yên tâm tin tưởng anh lái đò, vóc người nhỏ nhắn săn chắc vẻ phong trần gió núi và dẻo dai như cuộn rễ cây thả chùm đung đưa từ sườn núi xuống mặt hồ. Rồi tôi bị cuốn hút vào câu chuyện của anh lái đò tên Toàn. Toàn đã học đại học Y Dược, hết năm ba do sức khỏe yếu phải dở dang việc học hành. Trớ trêu thay ước mơ làm bác sĩ bị đứt đoạn, bây giờ lại làm nghề chèo đò. Thoáng vẩn vơ nghĩ, biết sao khi người chọn nghề nhưng nghiệp lại chọn người. Cơ ngơi bề thế của gia đình Toàn ở Pác Nặm, cái bản Tày xinh đẹp nằm kề cận bên bờ hồ đã thành khu du lịch Homestay sẽ là niềm mơ ước của bất cứ ai. Các bản Tày Nùng bám quanh hồ Ba Bể, là không gian văn hóa Tày tuyệt vời, vì vẫn giữ nguyên được cái hoang sơ thuần khiết nơi miền hồ.
Tạm biệt miền hồ trong buổi sớm, ánh nắng mai xuyên làn sương mờ ảo vừa kịp chạm mặt nước hồ xanh thăm thẳm. Sương sớm như tấm khăn voan giăng mắc chập chùng trên đỉnh núi dầm chân lòng hồ như gợi nhắc về một miền hồ huyền thoại. Nơi ấy tạo hóa đã mang đến cho con người một vùng thiên nhiên kỳ thú mang đậm chất cổ tích lung linh. Miền hồ xa thẳm đang nuôi dưỡng niềm tin con người hiện đại sẽ khoác lên tấm áo trù phú ấm no.
