Tin Khu Vực 
Sinh kế bền vững từ rừng
Khi những cơn gió se lạnh đầu thu ùa về, dưới những tán rừng xào xạc lá, những quả dẻ căng tròn, nâu bóng bắt đầu rụng xuống gốc, báo hiệu mùa rừng chín đã đến. Với bà con các xã vùng cao Nà Phặc, Ngân Sơn, Bằng Vân… của tỉnh Thái Nguyên, mùa hạt dẻ chẳng khác nào một “mùa vàng”, đem lại niềm vui mùa màng và nguồn sinh kế ổn định cho đồng bào dân tộc, miền núi nơi đây.
Trên triền đồi gần đèo Khau Khang (quốc lộ 3 cũ), gia đình anh Ngô Xuân Trường năm nay tất bật bên gần 100 gốc dẻ ván 5 năm tuổi đang vào vụ thu hoạch. Anh kể, khí hậu nơi đây thấp và mát nên cây dẻ hợp thổ nhưỡng, lại “dễ tính”, ít sâu bệnh, chỉ cần bón phân hữu cơ, tỉa cành đúng kỹ thuật là đã cho hạt ngọt, đều. Trung bình mỗi cây 5 năm tuổi cũng thu được gần chục cân hạt, còn những cây hơn chục năm, chăm sóc cẩn thận có thể cho tới 20kg, thành quả không hề nhỏ đối với những hộ nông dân miền núi.
Theo người dân địa phương, cách đây nửa thế kỷ, bà con đã đem giống dẻ Trùng Khánh (Cao Bằng) về trồng quanh nhà để ăn trong gia đình. Vừa làm quen vừa học hỏi, dần dà đồng bào thấy loại hạt này được thị trường ưa chuộng nên nhân giống, mở rộng diện tích. Khi tiếp cận giống dẻ ván hạt to, năng suất cao hơn, người dân càng mạnh dạn đầu tư. Đến nay, riêng ba xã Nà Phặc, Ngân Sơn, Bằng Vân đã có hơn 100 ha dẻ, trong đó gần 30 ha đang cho thu hoạch ổn định.
Giống dẻ ván được trồng tập trung tại ba xã Nà Phặc, Ngân Sơn, Bằng Vân tỉnh Thái Nguyên. Ảnh: Tuấn Anh
Trong những ngày mùa, từ sáng sớm người dân đã đi nhặt từng quả rụng, rồi đem về tách vỏ, phân loại. Hạt dẻ năm nay dao động 80.000 - 100.000 đồng/kg, mức giá giúp niềm vui thu hoạch thêm trọn vẹn. Gia đình ông Nông Văn Cường ở xã Bằng Vân chia sẻ: “Nhờ có cây dẻ ván, kinh tế ổn định hơn, tôi có điều kiện cho con cái học hành, lại tái đầu tư để mở rộng diện tích. Nếu chăm sóc đúng kỹ thuật thì cây dẻ có thể là cây làm giàu bền vững cho bà con chúng tôi”.
Không chỉ dừng ở việc bán hạt tươi, nhiều hộ còn hướng tới xây dựng sản phẩm OCOP để nâng tầm đặc sản địa phương. Chính quyền các xã khuyến khích người dân liên kết thành hợp tác xã, cùng chia sẻ kinh nghiệm, áp dụng kỹ thuật đồng bộ và tìm đầu ra cho sản phẩm. Phó Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch UBND xã Ngân Sơn, bà Dương Thị Phương Quế, nhấn mạnh: “Cây dẻ không chỉ mang lại nguồn thu, mà còn phủ xanh đất trống, giữ đất, giữ rừng. Chính quyền sẽ phối hợp tập huấn kỹ thuật, hỗ trợ giống, kết nối thị trường, từng bước xây dựng thương hiệu đặc sản cho địa phương”.
Bà con dân tộc, miền núi tỉnh Thái Nguyên mang hạt dẻ ván đi giới thiệu tại các hội trợ, triển lãm. Ảnh: Tuấn Anh
Đưa hạt dẻ thành sản phẩm hàng hóa mũi nhọn
Nếu Nà Phặc, Ngân Sơn hay Bằng Vân (Thái Nguyên) mới gây dựng những vùng cây đặc sản, thì Trùng Khánh (Cao Bằng) từ lâu đã nổi tiếng là “xứ dẻ”. Mảnh đất này được thiên nhiên ưu ái khí hậu mát mẻ quanh năm, những sườn đồi đá vôi trập trùng, sông suối bồi đắp phù sa, tất cả tạo điều kiện lý tưởng để cây dẻ bén rễ, sinh trưởng mạnh mẽ.
Gia đình chị Hòa ở xã Trùng Khánh là một minh chứng. Trước kia, mảnh đất 1 ha quanh nhà chỉ trồng ngô, khoai, đỗ… hiệu quả thấp. Từ năm 1998, chị tìm hiểu mô hình trồng dẻ, áp dụng kỹ thuật xới đất, vun gốc, bón phân hữu cơ đều đặn. Sau 5 - 7 năm, vườn dẻ bắt đầu cho quả, mỗi năm mang về 60 - 80 triệu đồng, ổn định hơn hẳn cây ngắn ngày. Chị nói, cây dẻ không khó chăm, chỉ cần lưu ý khoảng cách trồng 10 - 12m để cành phát triển đều, năng suất sẽ bền vững.
Gia đình ông Nông Văn Phúc ở xã Đàm Thủy cũng gắn bó với cây dẻ hơn 30 năm nay. Vườn gần 30 gốc, tuổi đời hàng chục năm, tỏa bóng xanh mát, mang lại thu nhập 50 - 60 triệu đồng mỗi năm. So với ngô, đỗ, cây dẻ cho thu nhập gấp đôi, gấp ba, giúp gia đình ông dần ổn định kinh tế.
Quả dẻ gai xù xì, chứa 2 - 3 hạt; hạt to, tròn, vỏ nâu bóng phủ lông tơ. Ảnh: Tuấn Anh
Hạt dẻ Trùng Khánh vốn đã thành thương hiệu: quả dẻ gai xù xì, chứa 2 - 3 hạt; hạt to, tròn, vỏ nâu bóng phủ lông tơ, nhân vàng tơ, vị bùi béo, thơm ngậy. Mỗi độ tháng Chín, tháng Mười âm lịch, những quả dẻ chín rụng lộ hạt lòng vàng óng, khó nơi nào sánh kịp. Từ hạt dẻ, bà con chế biến thành đủ món: xôi, bánh, chân giò hầm…, món nào cũng đậm đà bản sắc miền núi.
Toàn tỉnh Cao Bằng hiện có trên 240 ha cây dẻ, trong đó gần 200 ha đã cho thu hoạch, sản lượng khoảng 100 tấn/năm. Nhiều hộ nhờ cây dẻ mà thu nhập hàng trăm triệu đồng. Đặc biệt, hạt dẻ Trùng Khánh từng lọt vào “Top 100 đặc sản quà tặng Việt Nam” 2020 - 2021, một bước khẳng định uy tín trên thị trường.
Tuy nhiên, tại các địa phương cây dẻ cũng đối diện không ít thách thức như chất lượng giống chưa đồng đều, nhiều hộ chăm sóc theo lối quảng canh nên năng suất thấp. Để phát huy thế mạnh cây dẻ, đưa hạt dẻ trở thành sản phẩm hàng hóa mũi nhọn của địa phương, trong những năm qua, tỉnh Cao Bằng đã có nhiều giải pháp để mở rộng diện tích cây dẻ, trong đó có việc phát triển vùng sản xuất tập trung nhằm đưa thương hiệu hạt dẻ vươn xa ra ngoài tỉnh.
Theo đó, thực hiện Đề án Nông nghiệp thông minh giai đoạn 2020 - 2025, tầm nhìn năm 2030, UBND tỉnh Cao Bằng xây dựng Kế hoạch phát triển cây dẻ Trùng Khánh, giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030 với mục tiêu hình thành vùng sản xuất tập trung cây dẻ có quy mô 1.000 ha. Trong đó, giai đoạn 2021 - 2025, phát triển diện tích trồng mới 900 ha, cải tạo, trồng thay thế 100 ha dẻ hiện có; cây giống đưa vào sản xuất, sử dụng 70% cây giống nhân bằng phương pháp ghép, 30% cây giống được nhân bằng hạt; diện tích cây dẻ của các xã trong vùng sản xuất tập trung như: xã Trùng Khánh, Đình Phong, Đàm Thủy,…. Song song, địa phương chú trọng đa dạng hóa sản phẩm từ hạt dẻ, xây dựng nhãn hiệu tập thể “Hạt dẻ Trùng Khánh”, mở rộng kênh phân phối ra chợ đầu mối, siêu thị, gắn với du lịch thác Bản Giốc, động Ngườm Ngao…
Du khách chụp ảnh ở vườn dẻ. Ảnh: Tuấn Anh
Vào mùa, không chỉ có tiếng cười của bà con đi nhặt dẻ, mà còn có bước chân du khách tìm về trải nghiệm. Vườn của chị Nguyễn Phương Thảo xã Trùng Khánh mỗi ngày đón hàng chục khách đến tham quan, tự tay thu hoạch, nướng hạt dẻ ngay tại vườn. Dịch vụ này không chỉ tăng thêm thu nhập, mà còn quảng bá thương hiệu hạt dẻ Trùng Khánh rộng rãi hơn.
Hy vọng rằng bằng những giải pháp thiết thực, cây dẻ một sản vật của núi rừng sẽ tiếp tục bén rễ sâu, vươn tán rộng, trở thành cây kinh tế mũi nhọn, góp phần giảm nghèo bền vững, giữ màu xanh cho đất, và lưu giữ hương vị mùa rừng chín cho bao thế hệ đồng bào dân tộc, miền núi tỉnh Thái Nguyên và Cao Bằng.
Mùa rừng chín không chỉ đem lại nguồn thu nhập ổn định mà còn tiếp thêm niềm tin để đồng bào dân tộc, miền núi gắn bó với đất, với rừng, với chính những giá trị truyền đời. Giữa bao bộn bề của đời sống, mùa hạt dẻ trở thành “mùa vàng”, mùa của sự trù phú, của niềm hy vọng và của tình yêu quê hương bền chặt như gốc rễ dẻ vững chãi nơi miền cao.
