Giữa nhịp sống hiện đại hối hả, khi sản phẩm công nghiệp ngày càng chiếm lĩnh thị trường, vẫn có một dòng chảy âm thầm nhưng bền bỉ, đó là những sản phẩm thủ công mỹ nghệ của đồng bào dân tộc thiểu số. Mỗi sản phẩm không chỉ mang giá trị sử dụng, mà còn ẩn chứa câu chuyện văn hóa, lịch sử và mang dấu ấn độc bản, không thể lẫn với bất kỳ sản phẩm nào khác.
Nói đến thủ công mỹ nghệ, là nói đến đôi bàn tay tài hoa của những người thợ dân tộc thiểu số. Đó là bàn tay của người phụ nữ Thái kiên nhẫn bên khung cửi, từng sợi chỉ nối dài ký ức bản làng. Đó là bàn tay của chàng trai Mông miệt mài khắc chạm trên khúc gỗ, biến từng đường nét thành câu chuyện về núi rừng. Đó là sự tỉ mẩn của nghệ nhân Bana khi đan từng sợi mây, từng nan tre, để rồi tạo thành chiếc giỏ gắn liền với cuộc sống lao động hằng ngày. Đó còn là sự kiêu hãnh của già làng Ê Đê khi mỗi pho tượng gỗ không chỉ để trang trí, mà còn là biểu tượng của tín ngưỡng, niềm tin.
Chính yếu tố văn hóa bản địa đã làm nên sức hấp dẫn khác biệt của sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Những hoa văn thổ cẩm mô phỏng hình ảnh núi non, sông suối, hoa lá; những gam màu lấy từ thiên nhiên như củ nghệ, lá chàm, quả mặc nưa… Tất cả tạo thành ngôn ngữ riêng, mang giá trị tinh thần to lớn. Bởi vậy, sản phẩm thủ công không chỉ có giá trị thẩm mỹ mà còn là hiện thân của di sản, của bản sắc, chính là yếu tố mang lại giá trị thương mại cho sản phẩm.
Ông Lê Bá Ngọc - Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội Thủ công mỹ nghệ Việt Nam cho biết, có thể nói, sản phẩm thủ công mỹ nghệ là một sản phẩm chứa đựng giá trị văn hóa và gắn kết chặt chẽ với người dân Việt Nam nói chung và đồng bào dân tộc thiểu số nói riêng.Trải dài từ Bắc vào Nam, có những thương hiệu được hình thành một cách ngẫu nhiên, được hình thành qua thời gian. Đó là nghề dệt của đồng bào dân tộc Mông, nghề thổ cẩm của đồng bào dân tộc Thái, nghề rèn của dân tộc Nùng…
“Trong thời gian vừa qua, ở quy mô cấp quốc gia, đã có nhiều hoạt động xúc tiến thương mại, quảng bá cho nghề thủ công của đồng bào dân tộc miền núi được triển khai như các Lễ hội thổ cẩm, Lễ hội dệt, Lễ hội trang phục truyền thống, nghề thủ công của đồng bào dân tộc… Đây là động lực để quảng bá và tiêu thụ sản phẩm”, ông Lê Bá Ngọc đánh giá.
Nếu như trước đây, sản phẩm thủ công mỹ nghệ chủ yếu phục vụ nhu cầu sinh hoạt hằng ngày của cộng đồng, thì ngày nay, chúng đã vượt ra khỏi khuôn khổ bản làng. Nhiều sản phẩm được trưng bày tại các hội chợ quốc tế, xuất hiện trong không gian sống hiện đại, thậm chí được thương nhân đưa lên các sàn thương mại điện tử. Giá trị thương mại nhờ đó được nâng lên, khẳng định rằng bản sắc văn hóa chính là “thương hiệu” bền vững nhất của sản phẩm thủ công Việt Nam.
Điển hình như Hợp tác xã dệt thổ cẩm Hoa Tiến (Nghệ An), nơi phụ nữ Thái đã biến nghề dệt truyền thống thành sinh kế ổn định. Hàng trăm mét vải thổ cẩm mỗi tháng được sản xuất và bán ra thị trường, không chỉ phục vụ may mặc mà còn trở thành nguyên liệu cho sản phẩm trang trí, quà lưu niệm. Thổ cẩm Hoa Tiến ngày nay không chỉ có mặt ở các chợ vùng cao, mà còn xuất hiện trong nhiều sự kiện văn hóa quốc tế.
Bà Sầm Thị Bích – Giám đốc Hợp tác xã thổ cẩm Hoa Tiến (xã Châu Tiến, Nghệ An) cho biết, vấn đề tiêu thụ sản phẩm luôn là mối quan tâm hàng đầu của HTX. Trước đây, sản phẩm thổ cẩm chủ yếu được dệt ra để phục vụ nhu cầu sinh hoạt trong gia đình hoặc bán ở chợ phiên vùng cao, giá trị kinh tế không cao, đầu ra lại bấp bênh. Những năm gần đây, nhờ có sự hỗ trợ của chính quyền địa phương và các chương trình xúc tiến thương mại, HTX đã có cơ hội đưa sản phẩm tiếp cận nhiều kênh phân phối mới. Các hội chợ triển lãm trong và ngoài tỉnh trở thành cầu nối quan trọng để thổ cẩm Hoa Tiến giới thiệu tới khách hàng, từ đó từng bước xây dựng thương hiệu riêng.
Bà Sầm Thị Bích nhấn mạnh, việc kết nối với doanh nghiệp, các nhà thiết kế thời trang và sàn thương mại điện tử đã mở ra hướng đi mới cho sản phẩm. Nhiều mẫu vải thổ cẩm không chỉ được dùng trong may mặc truyền thống mà còn được sáng tạo thành túi xách, ví, phụ kiện, đồ lưu niệm… phù hợp với thị hiếu khách hàng thành thị và cả khách du lịch quốc tế. Tuy vậy, HTX cũng thừa nhận vẫn còn không ít khó khăn, đặc biệt là việc xây dựng thương hiệu, đăng ký nhãn hiệu tập thể và mở rộng kênh tiêu thụ ổn định. Chính vì thế, mong muốn lớn nhất của HTX là tiếp tục nhận được sự đồng hành của các cơ quan quản lý, hiệp hội ngành hàng và doanh nghiệp để sản phẩm thổ cẩm Hoa Tiến có thể vươn xa hơn, trở thành “đại sứ văn hóa” thực sự của đồng bào Thái Nghệ An.
Còn tại Thanh Hóa, làng nghề mây tre đan Bá Thước đã giúp hàng trăm hộ dân có thêm thu nhập ổn định. Sản phẩm giỏ, khay, bàn ghế từ mây tre không chỉ phục vụ sinh hoạt địa phương mà còn được xuất khẩu sang Nhật Bản, châu Âu. Những nan tre, sợi mây giản dị đã giúp đồng bào nơi đây thoát nghèo, từng bước vươn lên làm giàu.
Những câu chuyện điển hình ấy cho thấy thủ công mỹ nghệ chính là “chìa khóa” tạo sinh kế bền vững cho đồng bào dân tộc thiểu số. Các hợp tác xã, tổ hợp tác đóng vai trò hạt nhân, liên kết người dân từ khâu nguyên liệu, sản xuất đến tiêu thụ. Nhờ vậy, những sản phẩm vốn chỉ để phục vụ gia đình, nay đã trở thành hàng hóa giá trị, góp phần cải thiện đời sống, đồng thời bảo tồn bản sắc.
Tuy nhiên, con đường phát triển thủ công mỹ nghệ còn không ít thách thức. Nhiều sản phẩm vẫn đơn điệu về mẫu mã, thiếu sự đổi mới để phù hợp thị hiếu hiện đại. Việc tìm kiếm thị trường ổn định chưa bền vững, sản phẩm chưa xây dựng được thương hiệu mạnh. Đặc biệt, sự xâm nhập của hàng công nghiệp giá rẻ và quá trình đô thị hóa đã khiến nhiều nghề truyền thống đứng trước nguy cơ mai một. Nhiều thanh niên rời bỏ quê hương, không còn mặn mà với nghề cha ông để lại. Do đó, cần một giải pháp mang tính tổng thể để phát huy hiệu quả của văn hoá trong sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Trong đó, chú trọng liên kết và tăng cường quảng bá.
Ông Lê Bá Ngọc chia sẻ, để phát triển bền vững sản phẩm thủ công mỹ nghệ của đồng bào dân tộc thiểu số, cần gắn truyền thống văn hoá với phát triển thương hiệu vùng miền và xây dựng thương hiệu quốc gia. Cần tăng cường công tác liên kết giữa các hộ sản xuất với các doanh nghiệp.
Song song với đó, công tác quảng bá cần chuyên nghiệp hơn. Cần những chính sách mạnh mẽ hơn thúc đẩy tiêu thụ sản phẩm.
“Ví dụ, ở Ấn Độ có ngày dệt quốc gia cho đồng bào các dân tộc thiểu số, trong ngày đó, Chính phủ Ấn Độ luôn luôn có những chính sách để ủng hộ cho nghề dệt. Trong khối ASEAN thì có Indonesia có ngày 2/10 là ngày Chính phủ yêu cầu tất cả phải đưa ra sáng kiến để phát triển nghề vẽ sáp ong của dân tộc - quốc phục. Họ đưa ra yêu cầu vào ngày thứ 6, 100% quan chức Chính phủ phải mặc quần áo vẽ sáp ong, và họ khuyến khích tất cả những ngày lễ hội phải mặc quần áo vẽ sáp ong; từ đó tạo ra thị trường tiêu thụ… Tôi nghĩ chúng ta nên có những học hỏi từ các quốc gia như vậy và đưa vào chính sách”, ông Lê Bá Ngọc nói.
Cùng với sự nỗ lực của các doanh nghiệp, các Bộ ngành, địa phương cũng đang vào cuộc để bảo vệ và phát triển nghề thủ công mỹ nghệ. Hiện nay, việc kết hợp bảo tồn văn hóa với phát triển kinh tế là hướng đi tất yếu. Nhiều dự án du lịch cộng đồng đã gắn sản phẩm thủ công với trải nghiệm du khách. Tại Sa Pa, Mộc Châu hay Buôn Đôn, du khách không chỉ mua sản phẩm, mà còn được trải nghiệm dệt thổ cẩm, nhuộm chàm, đan lát… Chính sự gắn kết giữa sản phẩm và trải nghiệm đã tạo thêm thu nhập cho người dân, đồng thời lan tỏa câu chuyện văn hóa ra thế giới.
Song song, các chương trình hỗ trợ của Bộ Công Thương và doanh nghiệp đã góp phần đưa sản phẩm thủ công lên sàn thương mại điện tử. Giờ đây, từ những bản làng xa xôi, sản phẩm thủ công vẫn có thể đến tay khách hàng ở Hà Nội, TP.Hồ Chí Minh hay thậm chí châu Âu, châu Mỹ. Công nghệ số đã mở ra cánh cửa mới cho nghề truyền thống, giúp kết nối thị trường mà vẫn giữ được hồn cốt văn hóa.
Trong bối cảnh hội nhập, thủ công mỹ nghệ còn mang trên mình một sứ mệnh lớn là quảng bá bản sắc Việt Nam với thế giới. Mỗi sản phẩm không chỉ là hàng hóa, mà còn là “sứ giả văn hóa” đưa hình ảnh dân tộc Việt Nam đến bạn bè năm châu. Tấm vải thổ cẩm của người Thái, chiếc giỏ mây tre của người Mường, hay tượng gỗ Ê Đê, tất cả đều góp phần làm giàu thêm bức tranh đa sắc của văn hóa Việt Nam trong dòng chảy toàn cầu.
Phát huy giá trị văn hóa trong sản phẩm thủ công mỹ nghệ vì vậy không chỉ là giữ gìn di sản, mà còn là cách tạo sinh kế bền vững cho đồng bào dân tộc thiểu số. Đây là con đường giúp cộng đồng phát triển mà vẫn giữ được bản sắc, giúp mỗi sản phẩm trở thành cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, giữa địa phương và toàn cầu.
Khi những chiếc khăn thổ cẩm, những giỏ mây, những bức tượng gỗ vẫn hiện diện trong đời sống hôm nay, đó là minh chứng cho sự trường tồn của văn hóa, và là dấu hiệu của một sinh kế bền vững đang hình thành. Từ đôi bàn tay khéo léo của bà con dân tộc, những sản phẩm thủ công mỹ nghệ sẽ tiếp tục mang hơi thở văn hóa Việt Nam vươn xa, vừa nuôi dưỡng niềm tự hào dân tộc, vừa mở ra cơ hội phát triển kinh tế cho thế hệ hôm nay và mai sau.
