Tin Khu Vực 
Khi văn hóa trở thành nội lực
Giữa nhịp phát triển mới của tỉnh Khánh Hòa sau sáp nhập, nơi những giá trị văn hóa Chăm đang hiện hữu sống động trong đời sống hôm nay, "bài toán" bảo tồn di sản gắn với phát triển kinh tế cộng đồng trở thành hướng đi vừa mang ý nghĩa căn cốt, vừa tạo dư địa rộng mở cho du lịch bền vững.
Tháp Bà Pô Nagar, một trong những di tích quốc gia đặc biệt, mỗi ngày đón hàng nghìn lượt khách đến chiêm ngưỡng.
Trên đồi Cù Lao, Tháp Bà Pô Nagar, một trong những di tích quốc gia đặc biệt, mỗi ngày đón hàng nghìn lượt khách đến chiêm ngưỡng. Quần thể kiến trúc từ thế kỷ VIII đến XIII vẫn kiêu hãnh giữa thành phố biển, với màu gạch nung đỏ sậm, phù điêu tinh xảo và tháp chính thờ Nữ thần Pô Nagar - Thiên Y A Na Thánh Mẫu, Mẹ xứ sở được đồng bào Chăm và người địa phương tôn kính.
Nhờ sự giao thoa qua thời gian, Tháp Bà Pô Nagar trở thành biểu tượng hài hòa giữa văn hóa Chăm và văn hóa Việt, là trung tâm thờ Mẫu của cả khu vực Nam Trung Bộ. Du khách tìm đến đây không chỉ để nhìn thấy sự trường tồn của kiến trúc cổ, mà còn để được sống trong không gian văn hóa Chăm với tiếng Paranưng, kèn Saranai và những điệu múa uyển chuyển vang lên giữa mênh mông trời biển Nha Trang.
Chị Nguyễn Thị Thu Hồng, du khách từ Hà Nội, chia sẻ cảm xúc của mình khi lần đầu được trực tiếp bước vào thế giới nghệ thuật Chăm: “Tôi đã nghe nói nhiều về văn hóa Chăm nhưng chỉ khi đến đây, tận mắt nhìn những tháp gạch cổ, xem nghệ nhân biểu diễn và được trải nghiệm công nghệ thực tế ảo, tôi mới cảm nhận đầy đủ sự sống động của di sản. Không gian kiến trúc vừa linh thiêng vừa huyền bí khiến tôi có cảm giác như được trở về một thời quá khứ rất xa”.
Dọc về phía Nam của tỉnh, nơi từng là địa bàn Ninh Thuận trước khi sáp nhập, những làng nghề truyền thống của đồng bào Chăm vẫn âm thầm gìn giữ kỹ thuật và tinh hoa từ hàng trăm năm. Làng gốm Bàu Trúc với 2 hợp tác xã và 11 cơ sở sản xuất kinh doanh cùng khoảng 300 hộ dân là minh chứng điển hình. Kỹ thuật làm gốm độc đáo, cách tạo hình bằng tay không, cách nung lộ thiên đã đưa Bàu Trúc trở thành “bảo tàng gốm Chăm sống động” của khu vực Nam Trung Bộ.
Cụ Trượng Thị Gạch - nghệ nhân làng gốm Chăm Bàu Trúc.
Ông Phú Hữu Minh Thuần, Giám đốc Hợp tác xã gốm Chăm Bàu Trúc, cho biết, bên cạnh sự hỗ trợ của Nhà nước, người dân và hợp tác xã luôn chú trọng gìn giữ tinh hoa nghề cổ, đồng thời thúc đẩy sáng tạo để tạo ra dòng sản phẩm mới gắn với du lịch cộng đồng. Tại đây, du khách được trực tiếp nặn gốm, vẽ họa tiết, thử quy trình nung lửa… thứ trải nghiệm hiếm có, biến hành trình tham quan thành câu chuyện lao động thực thụ.
Bao quanh di sản vật thể là cả kho tàng văn hóa phi vật thể vô cùng phong phú của cộng đồng Chăm. Ba nhóm cộng đồng tiêu biểu: Chăm Bàni (Awal), Chăm Bàlamôn (Ahier) và Chăm Islam tạo nên một bức tranh đa sắc về nghi lễ, tôn giáo, kiến trúc, ẩm thực và phong tục. Từ Tháp Pô Klong Garai, Tháp Po Rome, Quần thể Hòa Lai đến các Thánh đường Hồi giáo Bàni, mỗi điểm đến đều mang giá trị đặc trưng không thể trộn lẫn. Hiện, 4 hiện vật văn hóa Chăm đã được công nhận là Bảo vật quốc gia như Phù điêu Pô Rômê, Tượng vua Pô Klong Garai, Bia Hòa Lai và Bia Phước Thiện, trở thành điểm nhấn quan trọng trong hành trình khám phá của du khách.
Bên cạnh đó, những làng nghề dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp, nơi kỹ thuật dệt truyền thống tồn tại hàng trăm năm, hay các lễ hội như Katê, Ramưwan… là nguồn tài nguyên du lịch đặc sắc, bổ sung vào chuỗi giá trị văn hóa Chăm đang được Khánh Hòa đưa vào khai thác mạnh mẽ.
Tháp Pô Klong Garai thu hút du khách đến nghiên cứu và trải nghiệm giá trị di sản.
Ông Nguyễn Văn Hòa, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Khánh Hòa, đánh giá, hệ thống di sản văn hóa Chăm vừa là niềm tự hào của đồng bào Chăm, vừa là tài sản quốc gia. Tỉnh đang triển khai nhiều dự án phục hồi, tu bổ và tôn tạo di tích, song song với phát triển các chương trình du lịch văn hóa tại Tháp Bà Pô Nagar, Tháp Pô Klong Garai và Bảo tàng Khánh Hòa nhằm đa dạng hóa sản phẩm du lịch, thu hút du khách đến nghiên cứu và trải nghiệm giá trị di sản.
Đánh thức sức mạnh kinh tế cộng đồng
Dù tiềm năng văn hóa Chăm của Khánh Hòa là đặc sắc và phong phú, nhưng để du lịch thực sự trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, địa phương xác định cần chuyển đổi từ mô hình tham quan đơn thuần sang mô hình du lịch cộng đồng có trách nhiệm, đặt người dân vào vị trí trung tâm. Mục tiêu này không chỉ giúp lan tỏa giá trị văn hóa, mà còn tạo sinh kế bền vững cho cộng đồng, những chủ thể đang trực tiếp gìn giữ di sản.
Theo định hướng này, tỉnh đề xuất ba trụ cột sinh kế chính:
Thứ nhất, đưa các làng nghề như gốm Bàu Trúc và dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp trở thành trung tâm trải nghiệm. Du khách không chỉ mua sản phẩm, mà còn được tham gia quá trình sản xuất, từ đó nâng cao giá trị sản phẩm, đảm bảo đầu ra ổn định và tăng thu nhập cho nghệ nhân.
Thứ hai, khai thác ẩm thực và lưu trú đậm bản sắc Chăm. Việc phát triển mô hình homestay cộng đồng với kiến trúc bản địa và các món ăn truyền thống vừa tạo thu nhập trực tiếp, vừa mở ra không gian để du khách hiểu sâu hơn về đời sống của cộng đồng.
Thứ ba, phát triển nghệ thuật trình diễn gắn với dịch vụ du lịch. Các đội múa Chăm, đội trình diễn nhạc cụ truyền thống cần được hỗ trợ để biểu diễn định kỳ, qua đó hình thành cơ chế phân phối lợi ích công bằng và duy trì bền vững các giá trị văn hóa.
Trong hành trình gìn giữ di sản Chăm, Khánh Hòa còn sở hữu hệ sinh thái du lịch thiên nhiên đặc biệt như Vườn quốc gia Núi Chúa, Vịnh Vĩnh Hy, Hang Rái, Mũi Dinh, biển Cà Ná, biển Ninh Chữ, đồi cát Nam Cương hay vườn nho Ba Mọi… Những điểm đến này tạo lợi thế đa dạng hóa sản phẩm du lịch văn hóa, sinh thái, trải nghiệm, bổ trợ cho mô hình du lịch cộng đồng đang được tỉnh thúc đẩy.
Định hướng đến năm 2030, Khánh Hòa đặt mục tiêu phát triển hệ sản phẩm du lịch văn hóa, lịch sử gắn với di sản Chăm theo hướng bền vững, tăng cường hợp tác với các viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp để quảng bá văn hóa Chăm ra khu vực và quốc tế.
Trong bức tranh phát triển chung của tỉnh, việc gìn giữ giá trị văn hóa truyền thống, phát triển sản phẩm sáng tạo và trao quyền cho cộng đồng không chỉ góp phần nâng cao thu nhập cho người dân mà còn giúp Khánh Hòa khẳng định vị thế là điểm đến văn hóa đặc sắc của Việt Nam. Văn hóa vì thế không chỉ là ký ức của vùng đất này, mà trở thành nội lực để nuôi dưỡng kinh tế, nâng đỡ cộng đồng và tạo nên giá trị bền vững cho tương lai.
