“Xốc” lại hệ thống thương mại quốc tế sau những thách thức chưa từng có

Một hệ quả của những thách thức này là có thể xảy ra sự phân chia nền kinh tế thế giới thành hai hoặc nhiều khối, không giống như tình trạng diễn ra trước Chiến tranh thế giới thứ hai. Để tránh điều này, hệ thống thương mại quốc tế dựa trên các quy tắc cần được “xốc” lại để đối phó với các vấn đề mà Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) phải đối mặt.

Mỹ và Trung Quốc đang cạnh tranh không ngừng trong các lĩnh vực bao gồm sức mạnh quân sự, tiến bộ khoa học và công nghệ và dẫn đầu toàn cầu. Một chiến lược được Mỹ áp dụng là áp thuế cao đối với hàng nhập khẩu từ Trung Quốc, bề ngoài nhằm mục đích điều chỉnh các hoạt động thương mại được cho là mang lại lợi thế không công bằng cho Trung Quốc. Điều này đã gây ra một cuộc chiến thuế quan, khi Trung Quốc trả đũa bằng cách tăng thuế nhập khẩu đối với hàng hóa nhập khẩu từ Mỹ. Những hành động đơn phương kiểu này sẽ không được phép trong một hệ thống thương mại quốc tế.

Các chính sách đơn phương ưu tiên quốc gia “trên hết” vi phạm các quy tắc thương mại quốc tế. Chúng không công bằng và gây bất lợi cho các quốc gia khác, vì dẫn đến sự sụt giảm nghiêm trọng trong thương mại song phương, cũng như ảnh hưởng đến thương mại của các bên khác.

WTO được thành lập vào năm 1995 nhằm thúc đẩy thương mại quốc tế và giải quyết các vấn đề mà tổ chức tiền thân của nó là Hiệp định chung về thuế quan và thương mại (GATT) phải đối mặt. Nó có hai chức năng chính. Một là thiết lập và thực thi các quy tắc về thương mại quốc tế và thúc đẩy thương mại tự do bằng cách tổ chức các cuộc đàm phán thương mại đa quốc gia. Khi các hoạt động kinh tế quốc tế mở rộng từ hàng hóa sang dịch vụ và đầu tư, các quy định của WTO cũng vậy.

Chức năng khác là giải quyết tranh chấp giữa các thành viên WTO. WTO đã cải thiện cơ chế giải quyết tranh chấp bằng cách đưa ra một hệ thống hai cấp - Ban hội thẩm và Cơ quan Phúc thẩm. Cơ chế giải quyết tranh chấp này hoạt động tương đối hiệu quả cho đến khi Mỹ phủ quyết việc bổ nhiệm các thẩm phán cho Cơ quan Phúc thẩm, vì được thực hiện thường xuyên hơn cơ chế giải quyết tranh chấp của GATT.

Trong khi số vụ tranh chấp được đưa ra GATT từ năm 1948 đến năm 1994 là 314 vụ, có 598 vụ theo WTO từ năm 1995 đến năm 2019. Mỹ cho rằng Cơ quan Phúc thẩm đã đưa ra các quyết định vượt quá thẩm quyền của mình và cơ quan này đã ngừng hoạt động vào tháng 12/2019. Bất kỳ quyết định nào của ban hội thẩm đã được gửi đến Cơ quan Phúc thẩm bị đình chỉ đều đã được gác lại.

Các thành viên WTO phải thống nhất cách giải quyết với Cơ quan phúc thẩm bị đình chỉ. Vào tháng 3/2020, một nhóm gồm 16 thành viên WTO do Liên minh châu Âu và Canada dẫn đầu đã thiết lập một hệ thống kháng cáo riêng, Thỏa thuận Trọng tài khiếu nại tạm thời đa bên (MPIA). Đối với các tranh chấp giữa các thành viên tham gia, MPIA được coi là một giải pháp tạm thời đối với sự không hoạt động của Cơ quan phúc thẩm WTO. WTO đã không hiệu quả trong việc thiết lập các quy tắc mới để mở rộng nhanh chóng các hoạt động kinh tế quốc tế như đầu tư và thương mại kỹ thuật số - những vấn đề quan trọng trong sự cạnh tranh giữa Mỹ và Trung Quốc. Tiến hành các cuộc đàm phán thương mại đa phương trở nên khó khăn hơn, vì chúng đòi hỏi sự đồng thuận giữa các thành viên WTO hiện đã mở rộng.

WTO đã theo đuổi hai cách tiếp cận nhằm củng cố trật tự thương mại quốc tế dựa trên luật lệ thông qua việc khắc phục vấn đề xây dựng luật lệ không hiệu quả. Một là thông qua các hiệp định thương mại khu vực (RTA) nhằm thúc đẩy thương mại giữa các thành viên bằng cách loại bỏ các rào cản thương mại một cách ưu đãi. Hiệu ứng mở rộng thương mại thường lớn hơn đối với các RTA có nhiều thành viên hơn.

Trong những năm gần đây, RTA đã đề cập đến các vấn đề bao gồm thương mại dịch vụ, đầu tư, thương mại kỹ thuật số và quyền sở hữu trí tuệ. Các thỏa thuận đã giúp hướng tới tự do hóa và đặt ra các quy tắc để đối phó với các hành vi thương mại không công bằng.

Các siêu RTA dưới hình thức Hiệp định Đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) dự kiến ​​sẽ tăng số lượng thành viên và mở rộng phạm vi quốc tế của hệ thống dựa trên luật lệ. Các nước muốn gia nhập hiệp định phải đảm bảo đáp ứng tất cả các điều kiện thành viên, bao gồm cả những điều kiện chống lại sự đối xử đặc biệt và ưu đãi đối với các doanh nghiệp nhà nước, trước khi gia nhập.

Cách tiếp cận khác là thúc đẩy các thỏa thuận đa phương, trong đó các quốc gia có cùng chí hướng đồng ý với các quy tắc xung quanh một vấn đề cụ thể và không theo đuổi việc ra quyết định đồng thuận của toàn WTO.

Tại WTO, những hành động này bắt đầu bằng các sáng kiến ​​tuyên bố chung. Một số cuộc đàm phán thỏa thuận đa phương - về thương mại điện tử, tạo thuận lợi đầu tư, môi trường và quy định trong nước về dịch vụ - đã được tiến hành hoặc đã kết thúc.

Các hiệp định đa phương có thể tạo điều kiện thuận lợi cho việc ký kết các hiệp định bởi vì chỉ những nước quan tâm mới phải thực hiện cam kết và chấp nhận việc tự do của những nước không phải là thành viên. Những nước không phải là thành viên không phản đối vì họ nhận được lợi ích từ các hiệp định trên cơ sở tối huệ quốc.

Các quốc gia và nền kinh tế tham gia vào các cuộc thảo luận này cần nhớ rằng mục tiêu cuối cùng của việc áp dụng hai cách tiếp cận là thiết lập một hệ thống thương mại toàn cầu dựa trên các quy tắc bao gồm một loạt các vấn đề. Để đạt được mục tiêu này, các quốc gia và nền kinh tế tham gia các RTA và các hiệp định nhiều bên cần cởi mở để mở rộng thành viên và phạm vi vấn đề của họ.

Để tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình thiết lập luật cứng như các quy định của WTO, cách tiếp cận 'luật mềm' cũng rất hữu ích. Một ví dụ là Diễn đàn Hợp tác kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC). Các quy tắc tham vọng và cấp cao có thể được thảo luận tại APEC vì sự tham gia không ràng buộc và tự nguyện.

Các cuộc thảo luận tại APEC đã góp phần thiết lập các quy tắc của WTO, chẳng hạn như Hiệp định Công nghệ thông tin. Việc tái lập hệ thống thương mại quốc tế dựa trên các quy tắc sẽ cho phép các quốc gia duy trì tăng trưởng kinh tế ổn định và bền vững hơn.