Nếp Tài Thượng Minh: Hạt ngọc núi rừng của người Dao Quế Lâm

Hành trình chuyển mình của hạt gạo bản địa

Ở xã Thượng Minh, tỉnh Thái Nguyên (trước đây thuộc huyện Ba Bể, Bắc Kạn), đồng bào dân tộc Dao Quế Lâm từ lâu vẫn giữ gìn giống lúa nếp Tài quý hiếm. Hạt nếp dẻo thơm thường chỉ được trồng nhỏ lẻ trên các thửa ruộng bậc thang, đủ cho gia đình sử dụng trong ngày thường và dịp lễ tết. Bởi diện tích ít, năng suất thấp, đầu ra không ổn định, Nếp Tài từng đứng trước nguy cơ bị lãng quên giữa muôn vàn giống lúa mới.

Bước ngoặt đến từ năm 2018, khi chính quyền địa phương, hợp tác xã và người dân cùng bắt tay khôi phục giống nếp cổ này theo hướng hữu cơ. Nông dân được tập huấn quy trình canh tác mới: cấy thưa, sử dụng phân bón hữu cơ, phòng trừ sâu bệnh tự nhiên. Kết quả là năng suất tăng đáng kể, từ 2,5 tấn/ha lên khoảng 4,2 tấn/ha. Nếu trước đây hạt nếp chỉ để ăn trong bản, thì nay đã có thể bước ra thị trường với giá khoảng 35.000 đồng/kg, mang lại thu nhập ổn định cho người dân.

Không dừng lại ở đó, sản phẩm Nếp Tài đã được cấp chứng nhận hữu cơ trong nước (TCVN), tiêu chuẩn Nhật Bản JAS, chứng nhận PGS. Năm 2023, gạo Nếp Tài chính thức đạt chứng nhận OCOP 4 sao. Thương hiệu cũng được bảo hộ nhãn hiệu tập thể, dán mã QR truy xuất nguồn gốc, góp phần nâng cao uy tín và mở rộng kênh tiêu thụ.

Câu chuyện phát triển Nếp Tài Thượng Minh là minh chứng sinh động cho sự kết hợp giữa chính sách OCOP, nỗ lực của địa phương và quyết tâm của người nông dân trong việc biến nông sản truyền thống thành hàng hóa có giá trị gia tăng.

Du lịch trải nghiệm: Hướng đi mới cho Nếp Tài

Khi nền tảng sản xuất đã được củng cố, bà con Thượng Minh không chỉ dừng lại ở trồng lúa mà còn mạnh dạn hướng tới mô hình du lịch trải nghiệm gắn với hạt nếp. Ý tưởng này xuất phát từ cảnh quan ruộng bậc thang hữu cơ, mùa lúa chín vàng rực rỡ cùng bản sắc văn hóa đặc trưng của người Dao.

Theo mô hình này, du khách có thể tham gia trực tiếp các hoạt động đồng áng như cấy lúa, gặt lúa, thả cá trong ruộng, hoặc đơn giản là dạo bước giữa cánh đồng, hít thở mùi thơm lúa mới. Nhiều gia đình đã thử nghiệm kết hợp bán gạo Nếp Tài tại chỗ, giới thiệu ẩm thực truyền thống và tổ chức các sự kiện văn hóa ngay trên đồng ruộng. Hình ảnh du khách check-in giữa sóng lúa vàng óng, sau đó thưởng thức xôi Nếp Tài ngay tại bản, đã trở thành điểm nhấn thu hút và quảng bá hiệu quả cho thương hiệu.

Du lịch trải nghiệm còn mở thêm nguồn thu phụ cho người dân, từ dịch vụ homestay, bán quà lưu niệm, tổ chức workshop nấu ăn, làm bánh từ gạo nếp. Thay vì chỉ phụ thuộc vào vụ mùa, người Dao Quế Lâm đang dần biến hạt nếp thành “chiếc cầu” gắn kết du khách với văn hóa bản địa, giúp giữ chân khách ở lại lâu hơn và gia tăng giá trị cho sản phẩm.

Trong chiến lược phát triển du lịch xanh, du lịch cộng đồng của tỉnh Thái Nguyên, mô hình Nếp Tài Thượng Minh có thể trở thành mảnh ghép đặc sắc, bổ sung cho bức tranh đa dạng sản phẩm, từ du lịch sinh thái, lịch sử đến trải nghiệm nông nghiệp.

Dẫu vậy, hành trình nâng tầm Nếp Tài chưa hẳn đã bằng phẳng. Diện tích canh tác vẫn manh mún, nhỏ lẻ; hạ tầng giao thông, cơ sở lưu trú và dịch vụ tại bản chưa đồng bộ; nguồn nhân lực phục vụ du lịch còn thiếu kỹ năng chuyên nghiệp. Ngoài ra, tính mùa vụ cao cũng khiến sản phẩm du lịch chỉ bùng nổ vào mùa lúa chín, trong khi những tháng khác khó duy trì lượng khách ổn định.

Để Nếp Tài phát triển bền vững, cần một số giải pháp đồng bộ. Trước hết, quy hoạch vùng sản xuất tập trung với diện tích đủ lớn để vừa canh tác, vừa phục vụ tham quan. Cùng với đó, đầu tư hạ tầng cơ bản như đường vào bản, bãi đỗ xe, nhà chờ, khu vệ sinh để tạo thuận lợi cho khách.

Song song, người dân cần được đào tạo kỹ năng du lịch: từ hướng dẫn khách, kể chuyện về văn hóa và sản phẩm, đến quản lý dịch vụ. Việc đa dạng hóa trải nghiệm quanh năm – như chăm ruộng, làm bánh, tổ chức lễ hội truyền thống – cũng sẽ giúp duy trì sức hút ngoài mùa vụ.

Cuối cùng, cần chú trọng công tác bảo tồn giống nếp bản địa và giám sát chất lượng sản phẩm hữu cơ. Chỉ khi giữ vững hương vị đặc trưng và sự minh bạch trong sản xuất, thương hiệu Nếp Tài mới thật sự bền lâu và tạo niềm tin cho thị trường.

Từ một giống lúa gia đình tưởng chừng chỉ để ăn trong bản, Nếp Tài Thượng Minh nay đã vươn lên thành sản phẩm chủ lực, đạt chứng nhận OCOP 4 sao, mở ra cánh cửa cho cả nông nghiệp hàng hóa và du lịch trải nghiệm. Với sự quyết tâm của bà con và chính quyền, cùng sự đầu tư đồng bộ, hạt gạo dẻo thơm này hoàn toàn có thể trở thành “hạt ngọc núi rừng”, đưa Thượng Minh trở thành điểm đến độc đáo trong hành trình khám phá vùng cao phía Bắc.