Liệu Timor Leste có gia nhập ASEAN năm 2019?

Vào cuối năm 2017, ASEAN đã tuyên bố rằng việc gia nhập của Timor Leste sẽ không diễn ra trong năm đó. Và trong cả năm 2018 với hai lần hội nghị cấp cao quan trọng được tổ chức ở Singapore, không có gì đáng ngạc nhiên khi vấn đề Timor Leste hoàn toàn không được đề cập tới. Timor Leste đã nộp đơn đăng ký làm thành viên của ASEAN từ năm 2011 và đến năm 2017 họ đã nộp đơn hai lần và cả hai lần đều bị từ chối. Tại sao như vậy? Theo Truston Jianheng Yu, chuyên gia về Đông Nam Á tại Đại học Hồng Kong, có một số lý do để giải thích cho điều này.

Nguyên tắc bình đẳng của ASEAN nhấn mạnh quyền bình đẳng và trách nhiệm như nhau giữa các thành viên. Đồng thuận là điều cần thiết trong quá trình ra quyết định của ASEAN đã được quy định trong Hiến chương. Do đó, mỗi quốc gia thành viên đều có quyền phủ quyết. Nếu Timor Leste được chấp nhận, thì nước này cũng có quyền như vậy. Bằng cách công nhận một nước thành viên mới, không có thành viên nào hiện tại có được nhiều quyền lực hơn. Điều ngược lại thì đúng- đó là sức mạnh sẽ bị loãng đi khi số lượng các thành viên mang quyền phủ quyết tăng lên. Điều này có lẽ giải thích tại sao một số thành viên sẽ thận trọng, nếu không nói là do dự, với việc Timor Leste gia nhập khối ASEAN.

Nghĩa vụ trách nhiệm như nhau có nghĩa là tất cả nghĩa vụ đóng góp cũng như nhau đối với chi phí hoạt động của ASEAN. Không giống như Quỹ Tiền tệ Quốc tế hay các thể chế khác nơi các quốc gia hung mạnh có thể đầu tư nhiều hơn để có nhiều tầm ảnh hưởng hơn hoặc thậm chí có nhiều phiếu hơn, các thành viên ASEAN được cho là đóng góp như nhau đối với chi phí hoạt động của HIệp hội, như khoảng 2 triệu USD cho mỗi thành viên trong ngân sách năm 2016. Ngoài ra, còn yêu cầu đối với nhân viên ngoại giao (với hơn 1.000 hội nghị/ cuộc họp thường xuyên trong một năm), đặt quốc gia mới nhất Timor Leste là một quốc gia nhỏ bé vào thế khó khăn. Ngay cả hiện nay, sau gần hai thập kỷ ASEAN có đủ 10 thành viên, các thành viên có năng lực kinh tế khác nhau. Điều này đã ít nhiều làm nản lòng các cường quốc như Singapore vì những tiến bộ của họ để hội nhập kinh tế khu vực hơn nữa.

Với Kế hoạch tổng thể Cộng đồng Kinh tế ASEAN và sự phổ biến của các hiệp định thương mại tự do, nhu cầu về năng lực kinh tế của các nước sẽ cao hơn. Timor Leste hiện là nền kinh tế nhỏ nhất ở Đông Nam Á, có thể gặp khó khăn trong việc theo kịp thị trường khu vực sôi động và năng động này. Từ góc độ an ninh chính trị nội bộ, cũng có thể hiểu tại sao một số quốc gia bảo lưu việc gia nhập ASEAN của Timor Leste. Mặc dù có một số xung đột nhưng nước này có hệ thống chính trị ổn định và được coi là dân chủ nhất trong khu vực theo Chỉ số Dân chủ của Economist Intelligence Unit năm 2017. TUân thủ nguyên tắc không can thiệp của ASEAN, một thành viên mới như Timor Leste có lẽ sẽ không nêu ra vấn đề về tình hình chính trị hoặc vấn đề nhân quyền của các quốc gia khác. Tuy nhiên, ví dụ của Timor Leste có thể được các nhà hoạt động của các nước thành viên viện dẫn như một câu chuyện nhằm thúc đẩy cải cách chính trị- đưa Timor Leste lên vị trí hàng đầu về dân chủ của ASEAN. Vì vậy, các chính phủ khác có thể quan ngại về việc nền dân chủ của Timor Leste sẽ ảnh hưởng đến quyền lực của chính họ như thế nào.

Theo Hiến chương ASEAN, “vai trò Chủ tịch của ASEAN được luân phiên hàng năm dựa trên thứ tự chữ cái của tên tiếng Anh của các quốc gia thành viên”. Singapore đã đảm nhiệm vai trò Chủ tịch ASEAN năm 2018 và chuyển giao quyền chủ tịch cho Thái Lan đảm nhiệm năm 2019, về mặt kỹ thuật, điều này có nghĩa là nếu Timor Leste được kết nạp vào năm tới, thì mặc định Timor Leste sẽ là Chủ tịch ASEAN vào năm 2020. Hiện tại, hơn một nửa các nước thành viên ASEAN thậm chí không tin rằng Timor Leste sẽ là thành viên nên không có khả năng họ bị thuyết phục nếu Timor Leste chịu trách nhiệm tổ chức hội nghị cấp cao ASEAN, Hội đồng Điều phối ASEAN và ba Hội đồng Cộng đồng của ASEAN trong hai năm nữa. Điều này cũng có nghĩa là Timor Leste sẽ phải đợi ít nhất cho đến sau khi Việt Nam hoàn thành vai trò Chủ tịch ASEAN năm 2020. Mặt khác, các quốc gia Đông Nam Á từ bỏ vai trò chủ tịch của mình không phải là chưa từng có tiền lệ - Myanmar, dưới áp lực từ phương Tây, đã từ chối làm chủ tịch ASEAN năm 2006. Thời điểm đó, Malaysia đã chuyển giao vị trí Chủ tịch cho Philippines. Vì vậy, khả năng Timor Leste vẫn có thể được kết nạp trong năm tới mà không phải chủ trì ASEAN vào năm 2020 là có thể xảy ra.

ASEAN là một diễn đàn cho tất cả các nước Đông Nam Á; do đó các thành viên hiện tại phải cùng nhau phấn đấu hướng tới mục tiêu đó. Ở khía cạnh tươi sáng hơn, bốn quốc gia thành viên ASEAN, bao gồm cả Indonesia, đã ủng hộ đơn gia nhập ASEAN của Timor Leste. Ngay cả đối với các nước có ý kiến đối lập, Singapore đã và đang thực hiện các biện pháp tích cực để chuẩn bị cho Timor Leste có được tư cách thành viên ASEAN. Điều này đã được nêu trong bài phát biểu của Thủ tướng Lý Hiển Long tại trường S. Rajaratnam năm 2015. Một khi Singapore chấp thuận rằng Timor Leste hoàn toàn sẵn sàng để gia nhập vào khối khu vực, có khả năng phần còn lại của ASEAN sẽ chào đón thành viên mới của họ.

Trong số bốn điều kiện để trở thành thành viên được quy định trong Hiến chương ASEAN, Timor Leste đã hoàn thành ba điều kiện, riêng điều kiện cuối cùng là "khả năng và sự sẵn sàng thực hiện nghĩa vụ của Tư cách thành viên" thì Timor Leste đang nỗ lực và nhận được hỗ trợ cho điều kiện đó. Quốc gia non trẻ này chắc chắn đã chứng minh sự sẵn sàng của mình trong thập kỷ qua, vì vậy khả năng/ năng lực là mối quan tâm cuối cùng và duy nhất còn lại để trở thành thành viên của ASEAN. Các chuyên gia vẫn hy vọng rằng trong hai năm tới, mảnh ghép cuối cùng cho một ASEAN bao trùm toàn bộ Đông Nam Á sẽ được hoàn tất.