Gìn giữ nếp nhà truyền thống

Thạch Ngàn là một xã vùng sâu, vùng xa, khó khăn của huyện Con Cuông và đa số đều là đồng bào dân tộc Thái. Hơn 15 năm trước, về Thạch Ngàn, nhà sàn còn khá nhiều. Thế nhưng, hiện nay dọc theo đường từ trung tâm xã vào các bản Thạch Sơn, Bá Hạ, Kẻ Tắt nhà sàn đang ngày càng thưa thớt nhiều. Thay vào đó là những ngôi nhà cấp 4 được xây bằng xi măng, sắt thép không khác nhiều với nhà ở dưới xuôi. Nói về công tác lưu giữ và bảo tồn nhà sàn ở xã Thạch Ngàn, ông Vi Trụng Định – Phó Chủ tịch xã Thạch Ngàn cho biết: Ngày trước, nhà sàn ở Thạch Ngàn khá nhiều nhưng cách đây hơn chục năm bà con có đua nhau bán nhà sàn vì “được nhiều tiền. Hiện nay, nhiều bà con ở đây cũng muốn làm lại nhà sàn nhưng không có điều kiện bởi muốn làm một nhà sàn tử tế mất đến gần 1 tỷ. Trong khi đó, chỉ cần 200 triệu đồng là đã có một nhà cấp 4 kiên cố.

Nhà tái định cư cho đồng bào Đan Lai ở xã Thạch Ngàn

Bản Trung tâm của xã Huồi Tụ, huyện Kỳ Sơn hiện có khoảng 200 hộ dân, trong đó hộ gia đình là người dân tộc Thái có khoảng 80 người. Mặc dù người Thái sinh sống ở đây khá lâu nhưng số gia đình ở nhà sàn theo phong tục truyền thống rất ít. Trên đường từ thị trấn Mường Xen và đến xã biên giới Mỹ Lý, không chỉ nhà sàn của người Thái mà nhà gỗ có mái bằng gỗ Samu của đồng bào Mông cũng mai một đi rất nhiều hoặc được xây dựng theo kiểu chắp vá. Hay xã Mỹ Lý, nơi chiếm đại đa số là đồng bào dân tộc Thái nhưng nhà sàn đúng nguyên bản không nhiều. Hiện có rất nhiều ngôi nhà, người dân tận dụng bằng những nguyên vật liệu hiện đại như, gạch, tôn, prôximăng để xây tường, lợp mái. Với đồng bào Mông, gỗ Samu hiện tại cũng rất hiếm. Thế nên, dù vẫn xây nhà thấp để tránh gió lùa, cấu trúc không khác nhiều so với nhà của người Mông nhưng họ phải thay thế bằng nguyên vật liệu mới để phù hợp với điều kiện thực tế hiện nay... Nhiều người Mông ở đây cũng cho biết, tìm gỗ Samu để lợp mái theo đúng như truyền thống hiện nay rất khó vì cây Samu đang ngày càng hiếm. Chính vì thế, ở Kỳ Sơn chỉ còn một số xã như Mường Lống, Tây Sơn là đang còn nhà lợp bằng gỗ Samu.

Một ngôi nhà sàn truyền thống mới được xây dựng ở bản Vy, xã Bắc Sơn, huyện Quỳ Hợp (ảnh Đức Anh)

Ông Lô Văn Liệu – Chủ tịch UBND xã Mỹ Lý chia sẻ: Trước đây, ở Mỹ Lý người dân chủ yếu ở nhà sàn xây dựng theo truyền thống của người Thái nhưng giờ thì chỉ còn lại khoảng hơn một nửa vì rất khó để tìm gỗ dựng nhà. Xã cũng rất mong muốn người dân giữ theo truyền thống nhưng điều kiện của bà con khó khăn, việc vận chuyển nguyên vật liệu còn hết sức vất vả nên chỉ có những nhà có điều kiện mới có thể giữ được nhà đúng theo phong tục.

Tại xã Bắc Sơn, huyện Quỳ Hợp, ông Đinh Viết Hà – Chủ tịch UBND xã cũng cho biết: Từ năm 2001 trở về trước, nhà sàn trong xã bị xóa sổ khá nhiều do người dân thi nhau bán. Tuy nhiên, từ sau khi chúng tôi xây dựng thành công bản văn hóa bản Vy, bản văn hóa đầu tiên của tỉnh Nghệ An thì việc gìn giữ và bảo tồn văn hóa được lan tỏa trong toàn xã và người dân ý thức trong việc giữ lại ngôi sàn sàn của người Thái. Hiện, hơn 82% đồng bào Thái đang sinh sống trong nhà sàn truyền thống...

Thực tế cũng cho thấy, việc lưu giữ, bảo tồn nhà truyền thống của đồng bào các dân tộc là vấn đề được bàn đến nhiều năm nay, đặc biệt sau giai đoạn Nghệ An rơi vào tình trạng “chảy máu” nhà sàn. Dẫu vậy, nếu không có sự nỗ lực của chính quyền địa phương và ý thức của người dân thì khó khả thi và nguy cơ mai một, khó lưu giữ được bản sắc là điều dễ dàng nhận thấy.