Chống gian lận xuất xứ, tạo lợi thế cạnh tranh cho doanh nghiệp

Nguy cơ từ lẩn tránh biện pháp phòng vệ thương mại

Xu hướng điều tra phòng vệ thương mại như: chống bán phá giá, chống trợ cấp và tự vệ đã trở thành một phần tất yếu trong hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay.

Tuy nhiên, hệ quả phức tạp và đầy thách thức nảy sinh từ các biện pháp này được chỉ rõ đáng lo ngại chính là hiện tượng lẩn tránh biện pháp phòng vệ thương mại.

Lẩn tránh biện pháp phòng vệ thương mại được hiểu là hành vi nhằm trốn tránh một phần hoặc toàn bộ nghĩa vụ thực thi biện pháp phòng vệ thương mại đang có hiệu lực đối với hàng hóa thuộc đối tượng áp dụng biện pháp này khi nhập khẩu.

Hành vi này được nhìn nhận là một hành vi có chủ đích, vi phạm nghiêm trọng pháp luật thương mại quốc tế và tiềm ẩn những hệ lụy khôn lường đối với từng doanh nghiệp, thậm chí là toàn bộ ngành hàng xuất khẩu.

Có bốn hình thức lẩn tránh chính được các cơ quan điều tra thường xuyên giám sát và xử lý, trong đó có phương thức làm giả nguồn gốc xuất xứ thông qua hệ thống chứng từ giả.

Đây có lẽ là phương thức lẩn tránh được đánh giá là có tổ chức cao nhất, liên quan đến việc tạo lập một mạng lưới chứng từ khống hoặc bất hợp pháp nhằm mục đích "tẩy" xuất xứ thực của hàng hóa.

Việc làm giả nguồn gốc xuất xứ thông qua hệ thống chứng từ giả được nêu rõ là không tồn tại dưới một hình thái đơn lẻ mà là một chuỗi các hành vi phối hợp tạo ra một "lịch sử xuất xứ" hoàn toàn giả mạo cho lô hàng, bao gồm: giả mạo giấy chứng nhận xuất xứ (C/O) khi doanh nghiệp có thể sử dụng C/O giả do chính họ tạo ra, hoặc C/O thật nhưng được cấp một cách bất hợp pháp thông qua việc mua chuộc, thông đồng với cơ quan hoặc tổ chức có thẩm quyền cấp C/O.

Hàng hóa từ nước bị áp thuế (Country A) được khai báo trắng trợn là có xuất xứ từ một nước thứ ba (Country B) không bị áp thuế. Tiếp đó là thiết lập các giao dịch ảo và vận đơn luân chuyển.

Cụ thể, một mạng lưới các công ty trung gian (thường là các công ty vỏ bọc - chỉ tồn tại trên giấy tờ) được thiết lập để tạo ra một chuỗi giao dịch nội bộ phức tạp. Hàng hóa thực tế vận chuyển trực tiếp từ nước bị áp thuế sang nước nhập khẩu, nhưng trên giấy tờ lại được ghi nhận là đã qua "mua bán" và "chuyển tải" tại nước thứ ba. Vận đơn được phát hành thể hiện lộ trình giả mạo này nhằm hợp pháp hóa cho C/O khai xuất xứ từ nước thứ ba.

Ngoài ra, doanh nghiệp duy trì hai hệ thống sổ sách và hóa đơn: một hệ thống "thật" để giao dịch nội bộ và một hệ thống "giả" phục vụ cho mục đích xuất khẩu, trong đó giá trị, mô tả hàng hóa, và đặc biệt là xuất xứ đều bị làm giả/chỉnh sửa.

Hậu quả của việc bị phát hiện sử dụng chứng từ giả được đánh giá là nghiêm trọng nhất trong tất cả các phương thức, vì liên quan trực tiếp đến tội phạm có tổ chức. Doanh nghiệp sẽ bị đưa vào danh sách đen, bị từ chối mọi lô hàng trong tương lai và có thể bị cấm hoạt động xuất nhập khẩu.

Bên cạnh đó, những vụ việc như vậy được chỉ rõ là làm dấy lên nghi ngờ về tính toàn vẹn của hệ thống chứng nhận xuất xứ của Việt Nam, có thể dẫn đến các biện pháp trừng phạt thương mại ở cấp độ vĩ mô, như việc các quốc gia có thể siết chặt hoặc tạm ngừng công nhận C/O do các tổ chức cụ thể của Việt Nam cấp, gây thiệt hại cho hàng ngàn doanh nghiệp chân chính khác.

Minh bạch là lợi thế cạnh tranh bền vững nhất

Trước thực tế trên, theo các chuyên gia, việc minh bạch và tuân thủ pháp luật chín là lợi thế cạnh tranh bền vững nhất của doanh nghiệp trong môi trường thương mại toàn cầu. Bởi, mọi hành vi lẩn tránh, dù tinh vi đến đâu đều tiềm ẩn nguy cơ bị phát hiện với cái giá phải trả rất lớn.

Bên cạnh đó, nhằm thúc đẩy tăng trưởng xuất khẩu bền vững, việc phòng ngừa rủi ro cần phải được quan tâm, chú trọng. Doanh nghiệp cần đầu tư xây dựng hệ thống quản trị nội bộ vững mạnh, từ kế toán, kiểm toán độc lập đến các quy trình kiểm soát chặt chẽ hoạt động mua bán, quản lý kho và sản xuất. Mọi giao dịch phải được lưu trữ đầy đủ, minh bạch và có khả năng truy xuất nguồn gốc.

Ngoài ra, thay vì tìm cách lẩn tránh, doanh nghiệp cần tập trung nguồn lực vào đổi mới công nghệ, nâng cao chất lượng sản phẩm, phát triển thương hiệu và đặc biệt là tăng tỷ lệ nội địa hóa, gia tăng giá trị trong nước. Một sản phẩm có giá trị gia tăng cao từ Việt Nam sẽ tự khẳng định được xuất xứ và giảm thiểu nguy cơ bị điều tra.

Cùng với nỗ lực của doanh nghiệp, vai trò của các hiệp hội ngành hàng được đánh giá là hết sức quan trọng. Các hiệp hội cần tăng cường giám sát và tự quản trong nội bộ ngành, kịp thời phát hiện và cảnh báo những dấu hiệu bất thường có thể gây rủi ro cho toàn ngành.

Việc phối hợp với cơ quan quản lý nhà nước để xây dựng và phổ biến các bộ quy tắc ứng xử về xuất xứ hàng hóa, cũng như hỗ trợ pháp lý và thông tin cho doanh nghiệp khi bị điều tra, được xem là những nhiệm vụ trọng tâm.

Ở góc độ quản lý nhà nước, cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý và tăng cường thực thi. Siết chặt quy định về cấp và quản lý C/O, rà soát điều kiện, thủ tục cấp C/O, đặc biệt là C/O để hưởng ưu đãi từ các FTA; đẩy mạnh ứng dụng công nghệ số như blockchain, trí tuệ nhân tạo trong quản lý và xác thực C/O nhằm ngăn chặn gian lận từ gốc.

Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra sau thông quan với sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ, ngành liên quan; kiểm tra đột xuất và định kỳ tại các doanh nghiệp có dấu hiệu rủi ro cao, đặc biệt trong các ngành hàng nhạy cảm để bảo vệ uy tín hàng hóa Việt Nam. 

Đẩy mạnh công tác báo sớm các nguy cơ về phòng vệ thương mại và lẩn tránh điều tra phòng vệ thương mại cho các doanh nghiệp xuất khẩu dựa trên dữ liệu từ các thị trường nhập khẩu chính; tiếp tục tăng cường hợp tác với cơ quan hải quan các nước trong việc chia sẻ thông tin, kinh nghiệm và hỗ trợ điều tra chống gian lận xuất xứ.