1 năm chiến sự, 1 năm trừng phạt: Những luẩn quẩn “mèo vờn chuột”

Viện Tài chính Quốc tế (IIF) dự đoán GDP của Nga sẽ giảm 15% vào năm 2022. JP Morgan dự kiến mức giảm 12%. Các nhà kỹ trị của Nga đã cảnh báo về khả năng giảm 30%. Nhưng thực tế có phần khác, nền kinh tế Nga chỉ giảm 2,2% trong năm ngoái. Tỷ lệ thất nghiệp, theo số liệu chính thức hiện ở mức 3,7%. Lĩnh vực xây dựng đã có thể tăng trưởng đáng kể ngay cả khi ngành công nghiệp ô tô và điện tử bị ảnh hưởng.

Một vụ mùa bội thu đã thúc đẩy tăng trưởng trong lĩnh vực nông nghiệp. Nga hiện được Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) dự báo sẽ tăng trưởng nhanh hơn vào năm 2023 và 2024 so với Vương quốc Anh. Khi cuộc chiến ở Ukraine tiến đến mốc kỷ niệm 1 năm, thì các cuộc tranh luận về việc liệu các biện pháp trừng phạt có hiệu quả hay không đã trở nên căng thẳng hơn.

Những người bảo vệ các biện pháp trừng phạt nói rằng đồng rúp và tổng sản phẩm quốc nội là những chỉ số đáng sợ, một phần vì số liệu thống kê của Nga hoặc được phân loại hoặc bị thao túng. Các ý kiến khác cho rằng sẽ hữu ích hơn nếu theo dõi hàng chục "chỉ số mềm" như doanh số bán rượu, tỷ lệ ly hôn, trộm cắp trong cửa hàng, chi tiêu cho thực phẩm, ý kiến các cuộc thăm dò ý kiến, tình cảm của khách hàng ngân hàng hoặc doanh thu thuế.

Các nhà kinh tế tại Trường Kinh tế Kiev lập luận rằng một bước ngoặt quyết định có thể đã đạt được khi thâm hụt tài khóa của Nga ngày càng tăng - do chi tiêu quốc phòng tăng thêm và doanh thu từ dầu khí sụt giảm - buộc ngân hàng trung ương Nga phải sử dụng hết dự trữ của mình. Đồng rúp giảm giá, giảm từ khoảng 70-75 so với đồng đô la xuống gần 140.

Trong vòng khoảng bốn tháng, tài sản của Nga trị giá khoảng 13,8 tỷ euro đã bị đóng băng. Ngay cả những giao dịch nhỏ nhất cũng có nguy cơ bị kẹt trong tài khoản ngân hàng đại lý trong nhiều tuần nếu không muốn nói là hàng tháng, vì các ngân hàng quốc tế trở nên cảnh giác với việc tạo điều kiện chuyển tiền cho các khách hàng Nga. Tổng cộng EU áp đặt lệnh trừng phạt đối với 1.386 cá nhân và 171 tổ chức.

Hàng trăm công ty lớn hơn của phương Tây từ McDonalds đến BP đến các công ty đa quốc gia công nghệ thông tin đã “tự xử phạt” chính mình bằng cách đình chỉ hoặc thu hẹp hoạt động tại Nga, ngay cả khi một số không thực sự rời đi. Công ty hóa chất BASF của Đức đã phải chịu khoản khấu trừ 7,9 tỷ USD trong quá trình này, ngay cả khi họ hy vọng sẽ chuyển số tiền đó cho người nộp thuế.

Nhưng trong cuộc trao đổi mở đầu quan trọng của trận chiến trừng phạt, ngân hàng trung ương Nga, lại có lợi thế hơn phương Tây. Vào ngày 28/2/2022, phương Tây đã cố gắng phục kích Nga bằng cách đơn giản là đóng băng số tiền mà ngân hàng trung ương của nước này báo cáo là khoảng 300 tỷ USD hoặc (40%) tổng dự trữ ngoại hối được giữ ở nước ngoài. Phần còn lại không được giữ bằng tiền phương Tây. Mục đích là khiến việc bảo vệ đồng tiền trở nên khó khăn hơn, tăng chi phí tài trợ cho chiến tranh và thúc đẩy lạm phát.

Nhưng thống đốc ngân hàng trung ương Nga, Elvira Nabiullina, đã phản ứng dứt khoát, tăng lãi suất cơ bản lên 20% vào ngày 28/2, đóng cửa hiệu quả các khoản thế chấp và cho vay doanh nghiệp nhưng khiến tiền gửi trở nên cực kỳ hấp dẫn. Điều này ngăn cản người dân hoảng sợ và rút hết tiền từ tài khoản của họ. Vào ngày 7/3, lần đầu tiên trong lịch sử nước Nga hiện đại, ngân hàng trung ương cấm hoàn toàn việc bán và rút tiền đô la và euro gửi trước ngày 24/2.

Nga cũng đã đàm phán để một số ngân hàng của mình - đáng chú ý là Gazprombank - tiếp tục tham gia hệ thống nhắn tin tài chính toàn cầu Swift vì họ xử lý các khoản thanh toán liên quan đến xuất khẩu dầu khí mà EU phụ thuộc rất nhiều. Sau một thời gian ngắn căng thẳng vào tháng 3/2022, thanh khoản cấu trúc ít nhiều đã trở lại mức trước khi bị cấm vận. Đến tháng 6, đồng rúp đã ổn định.

Chiến tranh trừng phạt nhưng không phải tất cả đều đồng bộ

Sau khi cuộc chiến chớp nhoáng tài chính ban đầu được bí mật chuẩn bị trong Bộ Tài chính Mỹ trong nhiều tháng trước chiến tranh - đã bị đẩy lùi, phương Tây phải xem xét lại chiến lược của mình, mặc nhiên chấp nhận rằng họ đã không hoàn toàn bắt đầu ở đỉnh của bậc thang trừng phạt và còn có những nấc thang tiếp theo. leo. Giai đoạn thứ hai sẽ là một cuộc chiến tiêu hao, điều chỉnh liên tục và xây dựng sự đồng thuận trên toàn EU.

Theo một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Quốc tế Đan Mạch, Ủy ban châu Âu đã tiến hành một cuộc chiến trừng phạt. Các quy trình chính thức thường mất vài tuần theo truyền thống đã được hoàn thành trong vòng một ngày. Vì các gói trừng phạt của EU yêu cầu sự nhất trí, nên các nước như Hungary nắm giữ đòn bẩy lớn.

Mối liên hệ cá nhân của Viktor Orbán với các nhà tài phiệt Nga cụ thể đã trở nên rõ ràng. Ví dụ, vào tháng 9 năm ngoái, thủ tướng Hungary đã yêu cầu loại bỏ ba nhà tài phiệt Nga khỏi danh sách trừng phạt của EU. Trước thời hạn gia hạn ngày 15/3, Orbán đã vận động hành lang để loại bỏ cùng một bộ ba cộng với sáu người khác. Tại các cuộc họp liên tiếp của Hội đồng châu Âu, các bộ trưởng Hungary đã đe dọa sử dụng quyền phủ quyết, trì hoãn các quyết định trừng phạt quan trọng.

Một số quốc gia EU nhận thấy họ không có luật pháp, bộ phận tuân thủ hoặc thủ tục để thực hiện các biện pháp trừng phạt đã được thống nhất tại Brussels. Chẳng hạn, chỉ đến bây giờ, Ủy ban châu Âu mới làm việc với các quốc gia thành viên để thiết lập một đầu mối liên lạc duy nhất cho các vấn đề thực thi và triển khai với các khía cạnh xuyên biên giới.

Sự khác biệt về sức mạnh mà các biện pháp trừng phạt được thực thi đã trở nên nổi bật. Số liệu của EU cho thấy Hy Lạp chỉ đóng băng 222.000 euro tài sản của Nga và Malta chỉ 200.000 euro. Chính hai quốc gia này vào tháng 4 đã cố gắng ngăn chặn lệnh cấm các tàu mang cờ Nga vào các cảng của EU. Các công ty Áo hầu như không vội vã rời khỏi Nga. Một ước tính cho biết 43 công ty Áo đã ở lại và chỉ có hai công ty rời đi hoàn toàn. Bỉ đã vận động hành lang để giữ cho ngành công nghiệp kim cương 500 năm tuổi ở Antwerp mở cửa cho công ty khai thác mỏ Alrosa của Nga.

Trong số các thành viên NATO, việc Thổ Nhĩ Kỳ từ chối tham gia liên minh trừng phạt đã trở thành một vấn đề lớn. Đến quý 3 năm 2022, nhập khẩu của Nga từ Thổ Nhĩ Kỳ đã tăng lên hơn 1 tỷ USD một tháng, gần gấp đôi con số của cùng kỳ năm trước. Thổ Nhĩ Kỳ đã trở thành con đường để Nga nhập khẩu những hàng hóa quan trọng do phương Tây sản xuất, chẳng hạn như các bộ phận sản xuất.

Một số nhà kinh tế đã nhận thấy một sự bùng nổ nhỏ trong thương mại giữa Ý và Thổ Nhĩ Kỳ, cho thấy các thương nhân Ý dám nghĩ dám làm coi Istanbul là điểm tiếp cận hữu ích vào các thị trường bị cấm của Nga. Các nguồn tin của Bộ Tài chính Mỹ cho biết họ hiện đã nâng cách tiếp cận thương mại của Thổ Nhĩ Kỳ với Nga thành một vấn đề có tầm quan trọng hàng đầu trong mối quan hệ song phương.

Mỹ cũng đang nghi ngờ một đồng minh khác là Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất. Nghiên cứu của một nhóm các nhà phân tích dữ liệu có trụ sở tại Berlin kiểm tra hơn 500.000 giao dịch ngân hàng sau khi chiến tranh bắt đầu cho thấy, về mặt giá trị, 66% số tiền rút của khách hàng không cư trú tại các ngân hàng Nga đã đến tay những người thụ hưởng ở Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất. Điều này thể hiện mức tăng 40% so với năm trước.

Khả năng phục hồi đáng ngạc nhiên của nền kinh tế Nga chủ yếu không phải do sự chuyên nghiệp về mặt kỹ thuật của các quan chức ngân hàng trung ương hay các biện pháp trừng phạt mờ ám, mà thay vào đó là một lỗ hổng cấu trúc rõ ràng trong các lệnh trừng phạt: Sự phụ thuộc của châu Âu vào xuất khẩu dầu khí của Nga, nguồn cung cấp 40% thu ngân sách Nga. Oleg Itskhoki, một nhà kinh tế người Mỹ gốc Nga, cho biết việc không áp đặt lệnh cấm vận xuất khẩu của Nga sớm đã dẫn đến thặng dư thương mại và tài chính cao kỷ lục, mang lại cho Nga một tấm đệm tài chính khổng lồ, đủ để duy trì nhiều tháng chiến tranh.

Chỉ hàng nhập khẩu của Nga bị tẩy chay, trong khi hàng xuất khẩu vẫn tiếp tục. Kết quả là ngành công nghiệp ô tô và điện của Nga sụp đổ, nhưng việc xuất khẩu dầu và khí đốt thì không. Nhiều nhóm nhà kinh tế phương Tây khác nhau, bao gồm Rüdiger Bachmann, Moritz Schularick, Ben Moll và Christian Bayer, trong suốt tháng 3 và tháng 4 đã cố gắng thuyết phục các chính trị gia Đức rằng việc cắt nguồn cung cấp năng lượng của Nga sẽ không khiến nền kinh tế Đức sụp đổ.

Ngay sau khi chiến tranh bắt đầu, các chính trị gia Đức đã đưa ra tuyên bố rằng lệnh cấm vận năng lượng sẽ gây ra những hậu quả kinh tế nghiêm trọng. Ví dụ, bộ trưởng kinh tế cho biết sẽ có thất nghiệp và nghèo đói hàng loạt. Điều quan trọng là phải xem xét dữ liệu và suy nghĩ điều này một cách có hệ thống, vì vậy tập hợp một nhóm các nhà kinh tế năng lượng cũng như các nhà kinh tế vi mô và vĩ mô và kết luận rằng nó có thể dẫn đến suy thoái từ 0,5 đến 3% chứ không phải thảm họa kinh tế. Không phải tất cả đều đồng ý với lệnh cấm vận năng lượng.

Nhưng EU chỉ có thể tự tách mình khỏi năng lượng của Nga với tốc độ mà Đức, nền kinh tế lớn dễ bị tổn thương nhất, sẵn sàng chịu đựng. Phải đến tháng 6, sau khi vận động hành lang riêng của Mỹ và bằng chứng về chiến tranh ở Ukraine, EU trong gói trừng phạt thứ sáu mới đồng ý cấm xuất khẩu dầu mỏ của Nga trên toàn EU. Nhưng lệnh cấm chỉ có hiệu lực trong hai giai đoạn bị trì hoãn.

Lệnh cấm mua, nhập khẩu hoặc vận chuyển dầu thô trên biển của Nga sẽ không được áp dụng cho đến ngày 5 tháng 12 và lệnh cấm đối với các sản phẩm dầu tinh chế khác như dầu diesel có hiệu lực vào ngày 5/2. Cái giá của sự thận trọng của châu Âu thì đã rõ.

Ngoại trừ năm 2020 và 2018, dầu và khí đốt đã cung cấp 60% hàng hóa xuất khẩu của Nga mỗi năm kể từ năm 2002. Nhưng đầu mùa hè năm 2022 là một vận may hoàn toàn đối với kho bạc Nga, vì nó được hưởng lợi từ việc giá năng lượng tăng kỷ lục. Vào tháng 3, Nga đã kiếm được 1 tỷ euro mỗi ngày từ xuất khẩu năng lượng. Dầu khí tăng lên 60% doanh thu tài chính của Nga, tăng từ 40%. Chỉ riêng Đức đã mua 24 tỷ euro nhiên liệu hóa thạch của Nga kể từ khi chiến sự xảy ra.

Thặng dư tài khoản vãng lai của Nga trong năm là 227,4 tỷ USD - tăng 86% so với năm trước và hơn gấp đôi so với kỷ lục trước đó. Điều đó đã giúp củng cố đồng rúp, làm cho hàng nhập khẩu rẻ hơn. Đổi lại, điều này đã giúp giảm dần lạm phát, giảm bớt một số áp lực lên thu nhập thực tế của người dân Nga bình thường.

Vào mùa hè, kho bạc của Nga tăng lên đến mức nước này thấy đủ tự tin để phát động một cuộc phản công bằng cách làm chậm nguồn cung cấp khí đốt cho châu Âu. Với 40% lượng khí đốt của châu Âu đến từ Nga, hồi tháng 4, Tổng thống Putin đã yêu cầu bất kỳ quốc gia nào từ chối trả tiền mua khí đốt bằng đồng rúp sẽ bị cắt. Châu Âu vẫn phải tuân theo. Đến tháng 6, Nga bắt đầu can thiệp vào dòng khí đốt qua đường ống Nord Stream 1 từ Nga vào Đức. Đầu tiên, cắt giảm 75% lượng giao hàng qua đường ống, từ 170 triệu mét khối một ngày xuống còn khoảng 40 triệu mét khối.

Cũng trong tháng 7, đường ống đã bị đóng cửa trong 10 ngày, với lý do cần phải thực hiện công việc bảo trì thiết yếu. Khi mở cửa trở lại, lưu lượng giảm xuống còn 20m3/ngày. Sau đó, vào ngày 26 tháng 9, một cơ quan tình báo chưa được xác định danh tính đã cho nổ tung đường ống và đường ống Nord Stream 2 lân cận - vẫn chưa đi vào hoạt động - để lại một xác tàu nát bét và một hiện trường vụ án chưa được giải quyết ở đáy biển Baltic.

Thông qua sự kết hợp giữa kế hoạch và vận may, châu Âu, trong khoảng thời gian sáu tháng, phần lớn đã cai nghiện khí đốt của Nga. Năng lượng tái tạo đã được đẩy mạnh, tuổi thọ của các nhà máy điện hạt nhân được kéo dài và các nhà ga khí tự nhiên lỏng được xây dựng với tốc độ cực nhanh. Ủy ban Châu Âu đã cử các bên tìm kiếm các nguồn năng lượng thay thế từ Maroc, Qatar, Angola, Venezuela, Na Uy và Nigeria.

Nhiệt độ trung bình cao hơn nhiều so với tiêu chuẩn với mức cao kỷ lục trong mùa đông được phá vỡ ở Hà Lan, Liechtenstein, Litva, Latvia, Cộng hòa Séc, Ba Lan, Đan Mạch và Belarus. Điều đó làm giảm nhu cầu năng lượng, cũng như sự tự kiềm chế của người tiêu dùng châu Âu đã làm rung chuyển bởi các hóa đơn kỷ lục. Mức dự trữ khí đốt ở Đức trong tháng 1 ở mức 90%, mức cao nhất chưa từng có trong tháng.

Xuất khẩu khí đốt của Nga sang châu Âu đã giảm hơn 75% so với thời kỳ trước chiến tranh. Giá khí đốt tự nhiên hàng ngày trên sàn giao dịch chứng khoán Amsterdam Euronext, từng đạt đỉnh hơn 300 € một megawatt giờ sau cuộc chiến, hiện đã giảm xuống dưới 100 một lần nữa, xuống dưới 60 €, vẫn ở mức cao theo tiêu chuẩn của năm 2020.

Lạm phát đang giảm dần trên khắp châu Âu và Đức dường như đã tránh được suy thoái kinh tế được dự đoán rộng rãi. Nga đã thực hiện quân bài chiến tranh kinh tế tốt nhất của mình - cắt giảm xuất khẩu khí đốt sang châu Âu. Trong khoảng thời gian một năm, Nga đã phá hủy cây cầu khí đốt tới châu Âu, trung tâm của nền kinh tế thời hậu chiến của Nga.

Điều gì sẽ xảy ra tiếp theo?

Câu hỏi bây giờ là Nga có thể xây dựng một cây cầu khác ở phía đông nhanh như thế nào để giữ cho nền tài chính của Nga tăng trưởng. Nga xuất khẩu khí tự nhiên từ các mỏ phía đông sang Trung Quốc thông qua đường ống Power of Siberia 1 dài 2.500 dặm, nhưng các mỏ phía tây, vốn phục vụ thị trường châu Âu, không được kết nối với tuyến đường xuất khẩu này và không thể dễ dàng chuyển hướng sang Trung Quốc.

Cuối cùng, một đường ống Power of Siberia 2 sẽ kết nối hai lĩnh vực, nhưng ngày hoàn thành ước tính là năm 2030. Trung Quốc cũng không phải là một thị trường sinh lợi như vậy. Nga được ước tính tính phí 3 USD một triệu đơn vị nhiệt Anh (MMBtu) để giao hàng tới Trung Quốc thông qua đường ống Power of Siberia, trong khi phí ước tính cho việc giao hàng tới châu Âu đã được bán ở mức 10-25 đô la/MMBtu. Nga cũng có nguy cơ bị đè bẹp vì dầu mỏ.

Phương Tây đã bổ sung lệnh cấm của EU đối với xuất khẩu dầu thô của Nga bằng cách đưa ra một biện pháp can thiệp thị trường chưa từng có nhằm tìm cách đặt mức trần giá trên toàn thế giới là 60 USD một thùng đối với dầu vận chuyển bằng đường biển của Nga.

Từ ngày 5/12, cùng ngày với lệnh cấm nhập khẩu của EU, bất kỳ công ty nào cung cấp dịch vụ thanh toán, bảo hiểm, tài chính hoặc dịch vụ môi giới, cung cấp nhiên liệu, hoa tiêu cho tàu chở dầu của Nga sẽ không được nhận bảo hiểm nếu dầu được mua với giá cao hơn 60 USD một thùng. Nếu Mỹ hoặc EU bắt được bất kỳ công ty nào khai báo sai giá hoặc gửi chứng thực gian lận, G7 có thể áp dụng các biện pháp trừng phạt đối với công ty đó. Vương quốc Anh đề xuất mức phạt 1,2 triệu USD.

Giới hạn giá đang ở giai đoạn sơ khai và do giá dầu thô Urals vận chuyển bằng đường biển trung bình là 49,48 USD vào tháng 1, thấp hơn mức trần 60 USD, nên các tàu chở dầu của EU - chủ yếu là Hy Lạp - có thể vận chuyển dầu đến Trung Quốc và Ấn Độ một cách hợp pháp. Các báo cáo cho thấy tải dầu thô từ các cảng của Nga đã đạt mức cao nhất trong nhiều tháng.

Giới hạn đã có tác dụng thể chế hóa việc giảm giá. Ukraine và nhóm chuyên gia cố vấn về các biện pháp trừng phạt do cựu đặc phái viên Mỹ Michael McFaul dẫn đầu nói rằng mức trần cần phải giảm một nửa, đặc biệt nếu mục đích của nó là làm thủng ngân sách của Nga.

Nhưng Bộ Tài chính Mỹ, khi thiết lập mức trần, đã cân bằng các mục tiêu khác nhau: giảm thu nhập của Nga và giữ đủ nguồn cung trên biển để tránh giá dầu tăng đột biến. Điều đó đòi hỏi một đánh giá nguy hiểm về mức giá mà tại đó Nga quyết định rằng việc khai thác hoặc xuất khẩu dầu là không có lãi. Mỹ đang cố gắng trì hoãn việc xem xét mức giới hạn cho đến tháng 3 để có thêm bằng chứng được đối chiếu.

Trường Kinh tế Kiev khẳng định các con số trên bảng điều khiển của Nga đang nhấp nháy màu đỏ. Thâm hụt ngân sách hàng tháng của Nga đạt mức kỷ lục 3,9 nghìn tỷ rúp vào tháng 12 và tổng thâm hụt ngân sách của nước này cho năm 2022 là 3,3 nghìn tỷ rúp - tương đương 2,3% GDP - so với mức thặng dư dự kiến hàng năm là 1,3 nghìn tỷ.

Tổng chi tiêu vào năm 2022 cao hơn 7,3 nghìn tỷ rúp so với dự báo, có lẽ là do chi tiêu quốc phòng quá lớn. Nga có kế hoạch chi 6,3% GDP cho quốc phòng và an ninh quốc gia chỉ trong ngân sách liên bang năm 2023, tăng gấp đôi chi tiêu quốc phòng lên hơn 10 nghìn tỷ rúp. Sau đó, câu hỏi đặt ra là mức chi tiêu này có thể duy trì được bao lâu nếu doanh thu từ năng lượng giảm quá nhanh. Những dấu hiệu đầu tiên của sự căng thẳng nghiêm trọng sẽ là phát hành nợ ngoài kế hoạch và bán một phần trong số 310 tỷ nhân dân tệ, loại tiền duy nhất trong dự trữ của Nga có thể được sử dụng để can thiệp vào thị trường ngoại hối.

Có nhiều ước tính khác nhau, nhưng một số người cho rằng chi tiêu theo kế hoạch của Nga có thể bền vững đối với một loại dầu thô Urals giả định là 70 USD một thùng. Theo Bloomberg Economics, Nga sẽ không dùng hết kho tài sản nhân dân tệ của mình trong năm nay trừ khi giá Urals giảm một nửa và ở mức trung bình 25 USD/thùng. Ngân hàng Mỹ Citigroup ước tính chỉ cần mức giá trung bình là 35 USD là có thể làm cạn kiệt nguồn nhân dân tệ sẵn có vào năm 2023.

Nhưng như năm vừa qua đã cho thấy, Nga không ngồi yên khi đối mặt với mức giá trần. Học hỏi từ Iran, nước này đã tập hợp một đội tàu đen tối già cỗi gồm những con tàu nhỏ hơn, cũ hơn chở dầu thô chủ yếu đến Trung Quốc và Ấn Độ. Việc trốn tránh sẽ được cố gắng thông qua nhiều phương tiện: cờ thuận tiện; sự pha trộn của dầu thô; chương trình bảo hiểm của Nga; hoặc thao tác đơn giản trên tài liệu.

Các trung tâm trung chuyển dầu thô mới đã xuất hiện. Nó sẽ phụ thuộc vào việc liệu thị trường bí mật này có phát triển thành một giải pháp thay thế khả thi cho giới hạn G7 hay không và mức giá mà Trung Quốc mua dầu. Cuối cùng, một cuộc chiến trừng phạt quốc tế là một trò chơi mèo vờn chuột, trong đó cả hai bên tìm kiếm manh mối giữa những thông tin sai lệch để cố gắng ngăn chặn các động thái của bên kia. Nhưng nó không mang tính quyết định như chiến trường, nhưng nếu phương Tây có thể tiếp tục hành trình, Nga có thể thấy các lựa chọn của mình bị thu hẹp lại.