Sáng sớm một ngày cuối tuần ở xã Tân Lập - xã khu vực III ở vùng cao Tuyên Quang, khi sương vẫn còn phủ nhẹ trên mái nhà trình tường, con đường dẫn vào chợ trung tâm mới xây đã nhộn nhịp bước chân. Những gùi ngô vàng, bó chè xanh, túi mật ong rừng và thúng mận đỏ được người dân gánh, bày biện ngay ngắn trên các sạp hàng mới tinh. Không khí rộn ràng ấy không chỉ là câu chuyện của một phiên chợ, mà là minh chứng sống động cho những gì Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi đang mang lại.
Là điểm sáng trong quá trình triển khai các chính sách nói trên, việc đầu tư, nâng cấp chợ Tân Lập - xã thuộc Khu vực III, nơi có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn, đã được chú trọng triển khai.
Dự án được thực hiện với tổng mức đầu tư 1,16 tỷ đồng từ nguồn vốn Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Nhờ đó, chợ được cải tạo đồng bộ với nhiều hạng mục: xây mới ba nhà lồng chợ phân chia thành 3 khu chức năng riêng biệt, xây dựng sân bê tông, cổng - hàng rào, nhà vệ sinh, lò đốt rác và trang bị hệ thống phòng cháy chữa cháy.
Vị trí chợ nằm ngay trung tâm xã và gần trường học, rất thuận lợi cho việc tổ chức phiên chợ định kỳ vào sáng thứ 5 hàng tuần. Theo cán bộ quản lý chợ và các tiểu thương, điều kiện kinh doanh tại chợ đã được cải thiện rõ rệt: từ nền đất bụi bẩn, lầy lội trước kia nay đã thay bằng nền bê tông sạch sẽ, không gian rộng rãi, khang trang hơn hẳn. Đặc biệt, người dân địa phương, chủ yếu là đồng bào dân tộc thiểu số, bày tỏ sự phấn khởi trước sự đổi thay từng ngày.
Chợ Tân Lập là một trong rất nhiều những khu chợ vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi đã được xây dựng, cải tạo bằng nguồn vốn chương trình mục tiêu quốc gia. Theo Bộ Công Thương, từ năm 2021, khi Quyết định số 1719/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ chính thức phê duyệt Chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030, Bộ Công Thương được giao trọng trách triển khai hai nội dung then chốt: đầu tư xây dựng, cải tạo, nâng cấp mạng lưới chợ và hỗ trợ thúc đẩy tiêu thụ sản phẩm vùng dân tộc thiểu số và miền núi. Đây là hai “mạch máu” nối sản xuất với thị trường, đặt nền móng cho phát triển bền vững.
Ngay sau đó, Bộ Công Thương đã ban hành Công văn số 4292/BCT-TTTN (tháng 7/2022) hướng dẫn UBND các tỉnh, thành phố triển khai. Năm 2024, Công văn số 142/BCT-TTTN tiếp tục được gửi tới địa phương để tổng kết năm 2023 và định hướng giai đoạn 2024-2025. Các chỉ đạo này giúp việc thực hiện chương trình không bị “đứt gãy” mà đi theo một lộ trình rõ ràng, từ kế hoạch tới hành động.
Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, ông Bùi Nguyễn Anh Tuấn - Phó Cục trưởng Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước - Bộ Công Thương cho biết, thời gian qua, Đảng và Nhà nước đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo nhằm thực hiện chính sách dân tộc và phát triển kinh tế - xã hội tại vùng dân tộc thiểu số. Thực hiện các văn bản của Đảng, Nhà nước, góp phần phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, Bộ Công Thương (Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước) đã tham mưu cấp có thẩm quyền ban hành các chính sách, Chương trình, đồng thời chủ trì triển khai các chương trình, nhiệm vụ như sau:
Theo đó, chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030, giai đoạn I: từ năm 2021 đến năm 2025, Bộ Công Thương đã đề xuất và được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt 02 nội dung. Thứ nhất, đầu tư xây dựng, cải tạo nâng cấp mạng lưới chợ vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Thứ hai, hỗ trợ thúc đẩy tiêu thụ sản phẩm vùng đồng bào đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.
Trước khi có chương trình, nhiều vùng dân tộc thiểu số và miền núi vẫn phụ thuộc vào những chợ tạm, họp dưới mái bạt, không đảm bảo vệ sinh, an toàn thực phẩm hay phòng cháy chữa cháy. Người dân khó tiếp cận nguồn hàng đa dạng, còn nông sản địa phương lại khó tìm đầu ra ổn định. Bởi vậy, nội dung đầu tư hạ tầng chợ thuộc Tiểu dự án 1, Dự án 4 được xem là “mũi nhọn” của Bộ Công Thương.
Theo kế hoạch ban đầu, giai đoạn 2021-2025 cả nước sẽ xây mới 59 chợ, cải tạo nâng cấp 247 chợ. Nhưng thực tế đã vượt chỉ tiêu: tính đến nay, 257 chợ đã được đầu tư (88 chợ xây mới, 169 chợ cải tạo, nâng cấp). Dự kiến đến cuối năm 2025, con số này đạt 281 chợ (97 chợ mới, 184 chợ cải tạo).
Miền Bắc ghi dấu những tỉnh Hà Giang, Tuyên Quang, Cao Bằng, Sơn La, Bắc Kạn vượt kế hoạch. Miền Trung có nơi đạt chỉ tiêu, nhưng cũng còn tỉnh chậm tiến độ như Quảng Bình, Quảng Trị, Quảng Ngãi, Bình Định, Khánh Hòa. Miền Nam nổi bật với Sóc Trăng, Bình Phước, Gia Lai, trong khi Cà Mau, Kiên Giang chưa triển khai do chưa có quy hoạch hoặc nhu cầu chưa rõ.
Là một trong những địa phương vùng cao nhận được nguồn vốn từ chương trình để cải tạo, xây mới chợ, Sở Công Thương Hà Giang đánh giá, các chợ mới xây dựng đã thay đổi hoàn toàn thói quen mua bán của bà con. Nếu trước đây, bà con phải gùi nông sản xuống chợ huyện, mất cả ngày đường, thì nay, thương lái tìm tới tận chợ xã. Ngô, đậu, mật ong, chè shan tuyết… được thu mua ngay tại nơi sản xuất, giảm chi phí vận chuyển, tăng lợi nhuận cho người dân.
Tại Sơn La, việc cải tạo chợ gắn với bố trí khu vực ưu tiên đã giúp các sản phẩm đặc trưng dễ dàng tiếp cận người tiêu dùng. Không chỉ vậy, hạ tầng mới còn giúp đảm bảo vệ sinh, an toàn thực phẩm, nâng cao hình ảnh sản phẩm vùng cao.
Ở Gia Lai, chợ vùng đồng bào dân tộc không chỉ là điểm giao thương mà còn là nơi kết nối văn hóa. Những phiên chợ đã trở thành dịp để cộng đồng gặp gỡ, trao đổi kinh nghiệm sản xuất, duy trì bản sắc trong từng món hàng, tiếng khèn, điệu múa.
Hạ tầng chợ mới và cải tạo đã tác động trực tiếp đến khả năng lưu thông hàng hóa. Không chỉ hàng thiết yếu từ miền xuôi lên, mà nông sản, sản phẩm thủ công mỹ nghệ từ miền núi cũng có “con đường” rõ ràng ra thị trường. Mô hình thương mại hai chiều này giúp người dân không còn bị động, mà tham gia tích cực hơn vào chuỗi giá trị.
Tại nhiều địa phương, lượng hàng hóa trao đổi qua các chợ vùng cao đã tăng đáng kể. Nông sản tiêu thụ thuận lợi hơn, giá cả ổn định hơn, giảm tình trạng “được mùa mất giá”. Đây chính là một trong những mục tiêu lớn mà Bộ Công Thương đặt ra khi triển khai hạ tầng thương mại.
Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, chuyên gia kinh tế Nguyễn Minh Phong đưa ra một góc nhìn khác: “Chợ không phải là thứ gì đó cũ kỹ, lạc hậu như nhiều người vẫn nghĩ. Chợ chính là ‘hạ tầng mềm’ - nơi vận hành những giá trị bản sắc, sinh kế, văn hóa, và gắn kết cộng đồng. Thực tế thời gian qua, chợ vùng đồng bào dân tộc thiểu số đã làm rất tốt vai trò này”.
Dù kết quả khả quan, Bộ Công Thương thẳng thắn nhìn nhận vẫn còn những khó khăn. Nguồn vốn đầu tư là thách thức lớn nhất: nhiều tỉnh ưu tiên ngân sách cho công trình thiết yếu khác như đường, trường, trạm nên chợ chưa được bố trí vốn.
Bên cạnh đó, một số huyện chưa có quy hoạch xây dựng chợ hoặc chưa xác định rõ nhu cầu. Việc Bộ Công Thương không trực tiếp phân bổ vốn đầu tư công cũng khiến khâu nắm bắt tiến độ, tổng hợp số liệu gặp khó khăn, ảnh hưởng tới đánh giá và điều hành.
Qua giai đoạn 2021-2025, nhiều bài học giá trị đã được rút ra. Theo đó, đầu tư hạ tầng gắn với tổ chức thị trường. Chợ chỉ hiệu quả khi có hoạt động xúc tiến thương mại, kết nối tiêu thụ song hành. Bên cạnh đó, cần lồng ghép, huy động nguồn lực, kết hợp vốn từ nhiều chương trình, dự án để đồng bộ hóa hạ tầng. Phát huy giám sát cộng đồng để đảm bảo công trình đáp ứng nhu cầu thực tế, sử dụng lâu dài, hiệu quả.
Với quan điểm của mình, chuyên gia kinh tế Nguyễn Minh Phong chia sẻ, phát triển chợ miền núi phải bắt đầu từ quy hoạch tích hợp: gắn chợ với các điểm du lịch sinh thái, điểm bán sản phẩm OCOP, vùng sản xuất nông nghiệp sạch. Đừng để chợ trở thành ‘vật trang trí’, nơi dựng lên rồi để đó. Cần các mô hình chợ sống - nơi có dòng hàng, dòng người và dòng vốn thường xuyên.
Bên cạnh đó, doanh nghiệp và HTX là hai trụ cột quan trọng, có thể tạo sự linh hoạt và tính thị trường trong quản lý chợ. Đặc biệt, HTX có thế mạnh huy động người dân tham gia, xây dựng mô hình quản trị cộng đồng, phù hợp với điều kiện miền núi.
Nhưng thực tế, doanh nghiệp, HTX vẫn đứng ngoài cuộc vì thiếu cơ chế. Để họ dấn thân, Nhà nước phải tạo niềm tin thông qua một hệ thống chính sách ổn định, rõ ràng. Phải đơn giản hóa thủ tục hành chính, minh bạch hoá hỗ trợ đầu tư, tạo điều kiện tiếp cận tín dụng ưu đãi.
“Ngoài ra, cần đẩy mạnh chuyển đổi số trong chợ, tạo các mô hình thử nghiệm như “chợ số”, “chợ thông minh”, để các HTX và doanh nghiệp có thêm kênh tiêu thụ hàng hóa bản địa, kết nối chuỗi giá trị vùng miền. Những mô hình này nếu được hỗ trợ đúng mức sẽ mang lại giá trị kép: phát triển thương mại và bảo tồn văn hóa” – chuyên gia Nguyễn Minh Phong nêu rõ.
Từ những con số và câu chuyện thực tế, có thể thấy Bộ Công Thương không chỉ “điểm danh” những chợ mới được xây hay nâng cấp, mà còn kiến tạo nền tảng thị trường, mở đường cho sản phẩm vùng cao đến gần hơn với người tiêu dùng. Đây là tiền đề quan trọng để bước sang giai đoạn tiếp theo - nơi trọng tâm sẽ chuyển sang thúc đẩy tiêu thụ sản phẩm, mở rộng thị trường.
Còn nữa
