Tin Khu Vực 
Từ hạt giống quê đến sản phẩm OCOP 4 sao
Nếp Tài, giống lúa truyền thống của đồng bào Dao Quế Lâm ở xã Thượng Minh, tỉnh Thái Nguyên, từ lâu đã được người dân thôn Phiêng Phàng nâng niu như báu vật quê hương. Trên những thửa ruộng bậc thang cao ngút, hạt lúa nảy mầm nhờ nguồn nước tự nhiên, lớn lên từ bàn tay cần mẫn của đồng bào dân tộc. Không chỉ là thức ăn nuôi sống, gạo nếp Tài còn hiện diện trong phong tục, lễ hội, trong từng nắm xôi, chiếc bánh chưng, bánh giầy, bánh trời… gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần của cộng đồng.
Bà Triệu Thị Quan, năm nay 86 tuổi, nhớ lại: từ nhỏ bà đã thấy người trong bản trồng nếp Tài, nhưng khi ấy trồng chỉ đủ ăn trong gia đình. Khi hướng tới canh tác hữu cơ, bà con mới mạnh dạn mở rộng diện tích, áp dụng kỹ thuật để nâng cao năng suất, chất lượng. Cái tên “nếp Tài” trong tiếng địa phương nghĩa là “nếp tự về”, gợi nhớ cội nguồn, niềm tin vào sự trường tồn.
Cánh đồng lúa nếp Tài thôn Phiêng Phàng nhìn từ trên cao. Ảnh: Hứa Nga
Trước đây trên địa bàn, diện tích canh tác chỉ vỏn vẹn 2 ha, năng suất thấp và thường xuyên bị sâu bệnh. Năm 2018, nhận thấy giá trị của giống lúa, Hợp tác xã Yến Dương đã cùng bà con bàn bạc để chuyển sang trồng hữu cơ. Từ đó, nếp Tài không chỉ đủ ăn mà còn trở thành hàng hóa, hiệu quả kinh tế cao gấp đôi so với trước. Đến năm 2024, diện tích gieo trồng đạt khoảng 25 ha, năng suất trung bình 4,2 tấn/ha, sản lượng hơn 105 tấn.
Hợp tác xã Yến Dương tiếp tục mở rộng liên kết với hộ dân khác Bằng Thành và nhiều xã phía Bắc tỉnh Thái Nguyên, nâng diện tích gần 30 ha. Người dân yên tâm sản xuất khi sản phẩm được hợp tác xã bao tiêu toàn bộ. Trưởng thôn Phiêng Phàng, bà Triệu Thị Phương, cho biết: “Chúng tôi được hướng dẫn kỹ thuật và có đầu ra ổn định, bà con phấn khởi hơn hẳn”.
Nét đặc trưng của giống lúa này nằm ở điều kiện gieo trồng, với thửa ruộng nhỏ, gieo muộn từ trung tuần tháng 6, mật độ 20 - 25 khóm/m2, thu hoạch vẫn giữ thói quen hái bông thủ công. Người dân thường giữ lại 20 - 45% sản lượng cho gia đình, phần còn lại bán ra thị trường.
Chị Ma Thị Ninh, Giám đốc Hợp tác xã Yến Dương (thứ 2 từ phải qua), giới thiệu với du khách về lúa nếp Tài. Ảnh: Hứa Nga
Cùng với nỗ lực của hợp tác xã, chính quyền địa phương và ngành Khoa học công nghệ đã quan tâm phục tráng, bảo tồn nguồn giống. Giai đoạn 2021 - 2024, Sở Khoa học và Công nghệ Bắc Kạn cũ (nay là Sở Khoa học và Công nghệ Thái Nguyên) phối hợp Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc triển khai đề tài phục tráng giống nếp đặc sản. Kết quả, hơn 160 kg hạt giống nếp Tài đạt cấp siêu nguyên chủng được sản xuất, cùng quy trình canh tác, bảo quản hoàn thiện, tạo nền tảng để mở rộng sản xuất theo hướng hàng hóa.
Từ bước khởi đầu khiêm tốn, năm 2019, gạo nếp Tài được công nhận OCOP 3 sao cấp tỉnh. Năm 2023, sản phẩm tiến thêm một bước, đạt OCOP 4 sao, đồng thời được cấp giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu tập thể, mã QR code truy xuất nguồn gốc, chứng nhận hữu cơ theo TCVN, tiêu chuẩn JAS của Nhật Bản và chứng nhận PGS. Những giấy thông hành này giúp gạo nếp Tài tự tin tiếp cận thị trường cao cấp, nơi yêu cầu khắt khe về chất lượng và nguồn gốc.
Không chỉ chứng nhận, giá trị thực tế của nếp Tài cũng ngày càng khẳng định. Giá thu mua và bán tăng 10 - 15% so với trước, thị trường phân phối mở rộng từ Thái Nguyên tới Bắc Ninh, Hà Nội, Hải Phòng, Tuyên Quang, TP. Hồ Chí Minh, Nghệ An và một số chuỗi siêu thị, cửa hàng thực phẩm sạch. Giám đốc HTX Yến Dương, chị Ma Thị Ninh, khẳng định: “Chúng tôi ưu tiên xây dựng vùng nguyên liệu đạt chuẩn, hiện liên kết hơn 200 hộ dân và tiếp tục ứng dụng khoa học, công nghệ để đưa ra sản phẩm chất lượng cao”.
Sản phẩm gạo nếp Tài đến tay người tiêu dùng Thủ đô. Ảnh: Xanh Xanh
Giữ hồn bản sắc, khẳng định thương hiệu vùng cao
Nếu giá trị kinh tế làm nên sức sống mới, thì giá trị văn hóa chính là linh hồn khiến nếp Tài khác biệt. Hạt gạo nếp Tài khi nấu chín dẻo, mềm, thơm nồng nàn. Người dân Thượng Minh từ bao đời dùng nếp Tài làm nên những món ăn gắn bó với đời sống tâm linh, tín ngưỡng. Những chiếc bánh chưng vuông vức ngày Tết, chiếc bánh giầy trắng ngần trong hội hè, nắm xôi thơm nức trong mỗi mâm cỗ… đều góp phần gìn giữ bản sắc, trao truyền ký ức cho thế hệ sau.
Chính bởi giá trị văn hóa và kinh tế, chính quyền địa phương đã có bước đi chiến lược. Ông Trung Ngọc Mẫn, Chủ tịch UBND xã Thượng Minh, cho biết, xã đang quy hoạch vùng sản xuất khoảng 50 ha tại các thôn vùng cao, hướng tới sản lượng 200 tấn thóc/năm. Đồng thời, xã đã đề xuất tỉnh xem xét lập hồ sơ cấp chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm “Nếp Tài Thượng Minh” để khẳng định thương hiệu, nâng cao giá trị hàng hóa.
Sản phẩm gạo nếp Tài được bày bán trong hệ thống siêu thị tại Hà Nội. Ảnh: Xanh Xanh
Hành trình phát triển của gạo nếp Tài cho thấy một mô hình gắn kết hiệu quả, đó là sự đồng lòng của nông dân, vai trò hạt nhân của hợp tác xã, sự hỗ trợ của khoa học, công nghệ và chính quyền. Từ giống lúa chỉ phục vụ gia đình, nay nếp Tài đã trở thành sản phẩm OCOP 4 sao, được bảo hộ nhãn hiệu và định vị trên thị trường.
Tương lai, xã Thượng Minh tiếp tục mở rộng diện tích, chuẩn hóa quy trình sản xuất, kết nối chặt chẽ với doanh nghiệp phân phối để nếp Tài vươn xa hơn, trở thành “hạt ngọc” của nông sản vùng Việt Bắc. Đó không chỉ là câu chuyện về một giống lúa, mà còn là hành trình gìn giữ và nâng tầm bản sắc văn hóa trong nhịp sống hiện đại.
Thị trường phân phối của sản phẩm nếp Tài của đồng bào Dao Quế Lâm được mở rộng từ Thái Nguyên tới Bắc Ninh, Hà Nội, Hải Phòng, Tuyên Quang, TP. Hồ Chí Minh, Nghệ An và một số chuỗi siêu thị, cửa hàng thực phẩm sạch.
