Đổi mới sáng tạo dệt may: Khi 'gót chân Achilles' là nguồn nhân lực

Đổi mới sáng tạo, vì sao dệt may không thể đứng ngoài?

Ngành dệt may từ lâu đã được coi là một trong những mũi nhọn của kinh tế Việt Nam, đóng góp khoảng 14% GDP và duy trì tốc độ tăng trưởng bình quân gần 17% trong hai thập kỷ qua. Tuy nhiên, đằng sau những con số ấn tượng ấy là một thực tế không mấy dễ chịu khi trình độ công nghệ vẫn còn ở mức trung bình, với 70% thiết bị chỉ dừng lại ở mức cơ bản, 10% lạc hậu và chỉ 20% sử dụng công nghệ cao như phần mềm thiết kế, quản lý sản xuất. Cấu trúc nhân lực cũng phản ánh sự lệch pha khi có tới 76% là lao động phổ thông, trong khi tỷ lệ có trình độ cao đẳng, đại học trở lên chỉ chiếm vỏn vẹn 6,8%.

Nội tại là vậy, nhìn ra thế giới, chuỗi cung ứng toàn cầu đang dịch chuyển mạnh mẽ sang sản xuất xanh, thông minh và linh hoạt, nhân công rẻ vốn là lợi thế giúp dệt may Việt Nam trụ vững nhiều năm đã bộc lộ giới hạn. Chuyên gia kinh tế, TS. Nguyễn Minh Phong thẳng thắn chỉ ra, trong bối cảnh chuyển đổi số, khái niệm lao động chất lượng cao bổ sung thêm nhiều tiêu chí mới. Người lao động cần trang bị kiến thức về công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo, phần mềm thiết kế 3D, thương mại điện tử, quản lý thương hiệu… nghĩa là nhiều kỹ năng công nghệ và tin học cần được bổ sung.

Đổi mới sáng tạo, vì thế, không chỉ là một yêu cầu chung chung mà đã trở thành điều kiện sống còn. Nghiên cứu định lượng chỉ ra khi năng lực quản lý của doanh nghiệp được cải thiện một điểm, xác suất lựa chọn đổi mới sáng tạo tăng thêm 0,205 điểm phần trăm. Đặc biệt, nhân tố “quản lý” có hệ số tác động dương và mạnh nhất tới hoạt động đổi mới, trong khi “thể chế” lại cho hệ số âm, phản ánh rằng chính sách hiện hành chưa tạo thuận lợi đầy đủ cho doanh nghiệp. Những con số ấy cho thấy chìa khóa đổi mới nằm trước hết ở con người, từ lãnh đạo, quản trị tới người lao động hơn là ở máy móc đơn thuần.

Nếu trước đây, cần cù, khéo léo và tính kỷ luật là những phẩm chất giúp lao động dệt may Việt Nam chinh phục thị trường quốc tế, thì ngày nay chừng ấy chưa đủ để giữ vững vị thế. Thực tế, khoảng cách kỹ năng, tức sự chênh lệch giữa những gì doanh nghiệp cần và những gì lao động có ngày càng lớn.

Thạc sĩ Nguyễn Hồng Châm, Phó Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Công nghiệp Nam Định, nhìn nhận, sinh viên ngành may hiện còn thiếu kỹ năng sử dụng phần mềm thiết kế 2D, 3D, kỹ năng phân tích dữ liệu, vận hành máy móc hiện đại, kỹ năng quản lý sản xuất bằng phần mềm. Những thiếu hụt này khiến sinh viên khó thích nghi khi ra trường, năng suất không cao và cơ hội thăng tiến hạn chế.

Ở phía doanh nghiệp, ông Hoàng Mạnh Cầm, Chánh Văn phòng HĐQT Tập đoàn Dệt May Việt Nam, cũng thừa nhận, trở ngại lớn nhất hiện nay của người lao động chính là thiếu hụt kỹ năng. “Công nghệ thay đổi nhanh hơn khả năng cập nhật của người lao động. Có những vị trí kỹ thuật tuyển mãi không được, trong khi nguồn cung lao động phổ thông vẫn dư thừa”, ông Cầm phản ánh.

Thực tế đó cho thấy, số lượng lao động đông đảo không đồng nghĩa với chất lượng. Lợi thế “giá rẻ” giờ đây thậm chí trở thành rào cản, bởi níu kéo doanh nghiệp ở lại mô hình gia công, trong khi thế giới đã tiến xa sang mô hình nhà máy thông minh, sản xuất tuần hoàn.

Một mình doanh nghiệp nỗ lực là chưa đủ

Tuy vậy, không thể phủ nhận những nỗ lực đáng kể từ cả phía doanh nghiệp và cơ sở đào tạo. Tập đoàn Dệt may Việt Nam đã xây dựng các chương trình “Young Talent”, đẩy mạnh đào tạo kép vừa học vừa làm, và định vị hai trụ cột chiến lược là số hóa và xanh hóa. Các trường nghề như Cao đẳng Công nghiệp Nam Định cũng đã mạnh dạn đưa kỹ năng số, thiết kế 3D và quản lý sản xuất bằng phần mềm vào chương trình. Sự gắn kết giữa trường và doanh nghiệp ngày càng chặt chẽ, giúp sinh viên ra trường có thể đáp ứng yêu cầu thực tế ngay từ những ngày đầu.

Tuy nhiên, khoảng cách giữa cung-cầu dường như vẫn chưa được xoá mờ. Cơ chế đãi ngộ chưa thực sự hấp dẫn để giữ chân người tài. Văn hóa doanh nghiệp chưa đủ cởi mở để khuyến khích sáng tạo. Thể chế và chính sách hỗ trợ chưa đồng bộ để tạo hệ sinh thái đổi mới sáng tạo. Tất cả cộng hưởng thành “nút thắt” nhân lực nút thắt đang kéo chậm cả một ngành.

Trước thách thức ấy, các chuyên gia nhìn nhận, cần một chiến lược đồng bộ, với sự tham gia của cả ba chủ thể, gồm: doanh nghiệp - cơ sở đào tạo - nhà nước.

Trong đó, doanh nghiệp không thể chỉ coi đào tạo là chi phí, mà phải coi đó là khoản đầu tư chiến lược. Đầu tư nâng cao năng lực quản trị, triển khai đào tạo kép, xây dựng văn hóa doanh nghiệp minh bạch và khuyến khích sáng tạo, trả lương theo năng lực để giữ chân nhân tài.

Cơ sở đào tạo, hiện đại hóa chương trình, tăng tỷ lệ thực hành, gắn đào tạo với nhu cầu cụ thể của doanh nghiệp, mở rộng hợp tác quốc tế để sinh viên tiếp cận công nghệ tiên tiến.

Nhà nước hoàn thiện thể chế, tạo cơ chế đặc thù phát triển nhân lực chất lượng cao, hỗ trợ tài chính, ưu đãi thuế cho đào tạo, đầu tư hạ tầng dùng chung, thúc đẩy mô hình viện nghiên cứu - trường - doanh nghiệp và thương mại hóa kết quả nghiên cứu.

“Đào tạo phải gắn với vị trí việc làm, với quy trình công nghệ mà doanh nghiệp áp dụng, tránh tình trạng đào tạo một đằng, sản xuất một nẻo. Mô hình đào tạo cần hiện đại hóa, đa dạng hóa, gắn trực tiếp với doanh nghiệp”, TS. Phong khuyến nghị.

Ngành dệt may đang đứng trước một ngã rẽ. Nếu tiếp tục dựa vào lợi thế lao động giá rẻ, ngành sẽ tụt lại trong cuộc đua toàn cầu. Nhưng nếu coi nhân lực chất lượng cao là “chìa khóa vàng”, đầu tư đúng mức cho đổi mới sáng tạo, ngành không chỉ giữ vững vị trí top 3 thế giới mà còn có thể bứt phá.

Chuyên gia kinh tế, TS. Nguyễn Minh Phong: Nếu có đội ngũ lao động chất lượng cao, đặc biệt gắn với đổi mới công nghệ, dệt may Việt Nam hoàn toàn có thể không chỉ giữ vị trí thứ 3 xuất khẩu hàng dệt may trên thế giới như hiện nay, thậm chí có thể vươn cao hơn. Đây không chỉ là kỳ vọng, mà hoàn toàn có thể trở thành hiện thực nếu ngành biết coi trọng và đầu tư đúng mức cho nhân lực vốn là tài sản quý giá nhất của mình.