Xuất khẩu cá ngừ khó ngoài, vướng trong

Xuất khẩu cá ngừ nửa năm 2024 dự kiến thu về gần nửa tỷ USD

Theo Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam, lũy kế tới hết tháng 5/2024, xuất khẩu cá ngừ đạt gần 386 triệu USD, tăng 22% so với cùng kỳ năm 2023. Trong đó, các sản phẩm cá ngừ đóng hộp tăng 44%, đóng túi tăng 24%, cá ngừ loin/phile đông lạnh tăng 7% và cá ngừ nguyên con đông lạnh tăng gần 3 lần so với cùng kỳ năm 2023. Dự kiến, nửa đầu năm nay, xuất khẩu cá ngừ ước đạt 457 triệu USD.

Xuất khẩu cá ngừ sang hầu hết các thị trường đều tăng so với cùng kỳ năm 2023. Trong đó, 2 thị trường lớn nhất là Mỹ, EU chiếm lần lượt 37% và 22% xuất khẩu cá ngừ của Việt Nam và ghi nhận tăng trưởng 30% và 37% so với cùng kỳ năm 2023. Xuất khẩu cá ngừ sang Israel tăng mạnh nhất (+64%), sang Nga tăng 58%, Hàn Quốc tăng 66%.

Trong cơ cấu giá trị xuất khẩu cá ngừ những năm gần đây, có tới hơn 50% giá trị được tạo ra từ nguồn nguyên liệu nhập khẩu do khai thác trong nước không đáp ứng đủ nhu cầu cho chế biến xuất khẩu và không ổn định.

Tuy nhiên, theo bà Cao Thị Kim Lan - Giám đốc Công ty CP Thủy sản Bình Định (BIDIFISCO), hiện ngành hàng này đang gặp khó. Cụ thể, liên quan nguyên liệu khai thác trong nước, nhiều doanh nghiệp trong ngành cá ngừ đều phản ánh là thực sự khó làm giấy xác nhận nguyên liệu (S/C). Dù doanh nghiệp đã tăng cường làm việc với các đầu mối và kiểm tra kỹ lưỡng, nhưng vẫn vô cùng thấp thỏm sau khi đã chốt mua xong nguyên liệu.

Có nhiều lý do khiến các doanh nghiệp mua nguyên liệu xong không được cấp S/C do một số vấn đề ở các khâu phía trước mà doanh nghiệp rất khó để biết rõ, như vấn đề xác nhận điều kiện an toàn thực phẩm tàu cá hay vấn đề tàu cá khai thác ở vùng biển không đúng quy định…. Dù những tàu cá này vẫn được phép ra khơi khai thác bình thường, được kiểm tra và cho phép cập cảng bình thường.

Hay một tình trạng xảy ra trong 2 - 3 tháng nay là khá nhiều các tàu cá lắp đặt hệ thống giám sát qua mạng VNPT bị lỗi liên tục làm cho tàu cá mất kết nối giám sát hành trình từ 6 tiếng trở lên, có tàu mất đến 2 - 3 ngày - ảnh hưởng trực tiếp đến khâu làm giấy S/C của doanh nghiệp.

Nhiều bất cập từ Nghị định 37

Một vấn đề nữa được bà Cao Thị Kim Lan đề cập đó là Nghị định 37/2024 mới ban hành và có hiệu lực tháng trước. Tuy nhiên, các doanh nghiệp hết sức băn khoăn và quan ngại khi thấy một vài quy định tại Nghị định 37 còn chưa phù hợp, thiếu khả thi và sẽ có những tác động tiêu cực đến sản xuất và xuất khẩu bình thường của ngành cá ngừ.

Đó là quy định kích thước tối thiểu cho phép khai thác cá ngừ vằn những 500 mm (nửa mét) – là hoàn toàn không phù hợp với thực tế. Size 500 mm trở lên chỉ chiếm tỷ lệ trung bình 5-7% trong các lô khai thác ngừ vằn hiện nay, tiêu chuẩn thương mại quốc tế bình thường hiện nay nhỏ hơn rất nhiều, và đặc biệt chưa thấy quốc gia nào quy định cấm khai thác ngừ vằn nhỏ hơn 500 mm. Ủy ban Nghề cá Trung tây Thái Bình Dương (WCPFC) cũng chưa có bất cứ báo cáo hay thông báo nào rằng cá ngừ vằn bị khai thác quá mức hay quy định khai thác theo size cỡ.

Quy định này sẽ khiến từ ngư dân phải thay đổi lưới có kích thước mắt lưới đáp ứng, các tổ chức quản lý cảng cá thêm tiêu chí “ngư cụ” vào phần kiểm tra cấp phép xuất bến - cập bến và các doanh nghiệp sẽ không có nguồn nguyên liệu ngừ vằn để thu mua sản xuất xuất khẩu.

Một vấn đề nữa đó là quy định “không trộn lẫn nguyên liệu thủy sản có nguồn gốc từ khai thác nhập khẩu với nguyên liệu thủy sản có nguồn gốc từ khai thác trong nước vào cùng một lô hàng xuất khẩu”.

Trước hết, doanh nghiệp không thấy định nghĩa “trộn lẫn…. trong cùng 1 lô xuất khẩu” trong các văn bản pháp lý liên quan (từ Luật Thủy sản đến Nghị định 37), nên các doanh nghiệp ngành hàng cá ngừ rất lúng túng và hoang mang ở điểm này.

“Chúng tôi không rõ lắm mục đích quản lý ở đây là gì, khi nếu là vì quản lý vi phạm Chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (Chống khai thác IUU) (không được đánh tráo, trộn lẫn các sản phẩm vi phạm IUU) thì lại rất vướng mắc khi doanh nghiệp đã kiểm soát tốt nguồn gốc, hồ sơ của từng loại nguyên liệu không vi phạm IUU”, bà Cao Thị Kim Lan nói.

Thực tế trong giao thương xuất nhập khẩu quốc tế xưa nay, việc ghép container (các thùng hàng hóa khác nhau) hoặc trộn nhiều loại sản phẩm khác nhau trong một sản phẩm đặc thù là việc hết sức bình thường khi mà doanh nghiệp luôn có hồ sơ và kiểm soát tốt từng loại sản phẩm khác nhau.

Bà Cao Thị Kim Lan cho hay, trong bối cảnh yêu cầu của các thị trường nhập khẩu ngày càng khó khăn, gần đây Việt Nam đã ban hành một số quy định mới có liên quan tới việc quản lý nguồn nguyên liệu nhập khẩu. Điển hình là Quyết định số 5523 ký ngày 21/12/2023 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn và Nghị định 37/2024 của Chính phủ - trong đó có một số quy định và yêu cầu mới liên quan tới nhập khẩu nguyên liệu để chế biến xuất khẩu vào thị trường EU và nhập khẩu nguyên liệu bằng container.

Các doanh nghiệp hiểu rằng các quy định này là để đáp ứng các yêu cầu về quản lý nhà nước cũng như đáp ứng yêu cầu của các thị trường, doanh nghiệp rất đồng hành và tuân thủ. Tuy nhiên, những quy định mới cũng đã gây tác động không nhỏ tới các nhà cung cấp, gây tâm lý e ngại khó đáp ứng được khi phát sinh thêm nhiều yêu cầu về mặt chứng từ có liên quan như: Yêu cầu nội dung chứng nhận trên H/C, yêu cầu chứng từ C/C, giấy phép khai thác, thời gian khai báo trước khi tàu cập cảng,… một số quốc gia và một số nhà cung cấp đã từ chối các yêu cầu mới này, đồng nghĩa chúng ta sẽ mất đi nguồn cung.

Các doanh nghiệp mong mỏi các cơ quan chức năng trong thực thi các yêu cầu mới cần linh hoạt, vừa có thể đáp ứng yêu cầu của thị trường vừa tránh gây tác động khó khăn thêm đối với các nhà cung cấp để hạn chế và ngăn ngừa chuỗi cung ứng nguyên liệu không còn "cập bến" vào Việt Nam mà dịch chuyển về lại Thái Lan, quay lại thời kỳ 10 năm trước đây.

Theo các chuyên gia, cách đây 10 năm, Việt Nam chỉ đứng thứ 8 trên Bản đồ xếp hạng các quốc gia xuất khẩu cá ngừ thế giới, nhưng tới năm 2023 Việt Nam đã trở thành nước xuất khẩu cá ngừ lớn thứ 5 xét về kim ngạch, chỉ sau Thái Lan, Ecuador, Tây Ban Nha và Trung Quốc.

Và 1 mốc đáng ghi nhận là kỷ lục 1 tỷ USD xuất khẩu cá ngừ năm 2022 cho thấy tiềm năng phát triển của ngành chế biến và xuất khẩu cá ngừ Việt Nam. Chúng ta có các nhà máy chế biến cá ngừ có công nghệ cao, có kinh nghiệm, có kỹ năng - sản phẩm có uy tín ở cả trăm thị trường.

Tiềm năng và dư địa cho ngành cá ngừ Việt Nam còn lớn hơn nhiều nếu như chúng ta nỗ lực vượt qua những thách thức nội tại và giải quyết được những khó khăn với sự quan tâm và hỗ trợ của các cơ quan quản lý nhà nước. Các doanh nghiệp xuất khẩu kỳ vọng rằng, có thể năm 2024, cá ngừ Việt Nam sẽ có cơ hội quay lại mốc 1 tỷ USD nếu những bất cập về vấn đề nguyên liệu được tháo gỡ.