Việt Nam - Pakistan: Hai thập kỷ, hai dòng sông, một giấc mơ - Bài 1: Người Công Thương khơi dòng thương mại tỷ đô

Từ sông Hồng đến sông Indus

Khởi hành một trưa cuối thu Hà Nội, sau 2 giờ bay và 4 tiếng quá cảnh ở Bangkok (Thái Lan), hơn 5 tiếng bay nối chuyến nữa, lần đầu tiên trong đời tôi đặt chân đến Pakistan - mảnh đất nằm giữa sa mạc, sông và biển, nơi từng dậy sóng chiến tranh, khủng bố, lũ lụt, dịch bệnh và những vòng xoáy khủng hoảng nối dài song gần đây đã từng bước ổn định và thắp lên ngọn lửa phát triển. 

Máy bay hạ cánh xuống sân bay Islamabad giữa buổi chiều khô khát, gió mang theo mùi bụi và hương hoa khô. Ngoài kia, những lá cờ trăng lưỡi liềm xanh biếc phất phơ trên nền trời vàng bụi, nhắc tôi rằng mình đang đứng giữa trung tâm của một quốc gia từng nhiều lần vực dậy từ tro tàn.

Thành phố mở ra qua cửa kính - những dãy núi nhấp nhô mờ sương, đường phố thưa thớt nhưng thanh bình, xen lẫn những tán cây rụng lá vàng đầu thu. Đây là lần đầu tiên sau 20 năm, một Bộ trưởng Việt Nam đặt chân đến đất nước Pakistan - vùng đất được mệnh danh là “ngã ba của những nền văn minh cổ đại”.

Trong khoảnh khắc hành lang nhập cảnh, khi nhìn thấy đoàn Việt Nam - lá cờ đỏ sao vàng nổi bật giữa nền trắng của biển hiệu Udur, tôi chợt dâng lên niềm xúc động khó tả. Đại sứ đặc mệnh toàn quyền Việt Nam tại Pakistan Phạm Anh Tuấn cũng xúc động không kém khi đón Bộ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên bởi hơn 20 năm rồi mới có một chuyến thăm cấp Bộ trưởng từ Việt Nam tới đất nước xa hơn 4000 cây số này.

Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên bước ra khỏi cửa với dáng đi nhanh, đôi mắt sáng, gương mặt quyết liệt như mang theo niềm tin rằng: "Việt Nam có thể mở ra một con đường tơ lụa mới của thương mại hai nước và thương mại châu Á".

Trước mắt tôi, Pakistan hiện ra vừa quen vừa lạ. Một đất nước đang tái thiết sau nhiều năm thiên tai và khủng hoảng kinh tế, với dân số hơn 256 triệu người, gấp đôi Việt Nam, vẫn kiên cường sống bên dòng sông Indus - con sông đã nuôi dưỡng nền văn minh cổ đại và cũng đã bao lần nhấn chìm họ trong lũ dữ.

Giữa bối cảnh ấy, hình ảnh Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên quyết tâm mở cửa thị trường Pakistan, thắp lên một hy vọng rằng: Từ những sợi bông Indus trắng muốt kia, có thể dệt nên một chương mới trong quan hệ Việt Nam - Pakistan.

Hai mươi năm - những chuyến hàng qua biển Ả Rập

Sau đúng hơn hai thập kỷ, mới lại có một Bộ trưởng Việt Nam đến Pakistan. Từ ngày hai nước thiết lập quan hệ ngoại giao năm 1972, những chuyến thăm cấp cao không nhiều. Nhưng trong 50 năm ấy, sợi dây hữu nghị vẫn được giữ bằng những chuyến hàng, bằng những container chè, hạt tiêu, cá tra… âm thầm đi qua biển Ả Rập.

Nếu phải chọn một lát cắt để nhìn lại chặng đường hợp tác kinh tế - thương mại Việt Nam - Pakistan từ “thuở ban đầu” đến hôm nay, tôi sẽ bắt đầu bằng một khung hình rất đời thường: tấm ảnh kỷ niệm 50 năm thiết lập quan hệ ngoại giao năm 2022, những gương mặt đại biểu hai nước đứng sát bên nhau dưới dòng chữ đỏ “The 50th Anniversary of Viet Nam - Pakistan Diplomatic Relations”.

Phía sau nụ cười là năm tháng bền bỉ, là những chuyến đi - về thưa thớt rồi dày dạn dần, là những biên bản, hiệp định, thỏa thuận âm thầm mở đường cho dòng hàng hóa, dịch vụ, ý tưởng. Bức ảnh đó như một trang đánh dấu giữa cuốn sách dài nửa thế kỷ: từ một mối liên hệ còn mỏng đến một không gian hợp tác ngày càng rõ nét, thực chất. Và trong khung hình ấy, từ quá khứ đến hôm nay, vẫn là những con người của ngành Công Thương lặng lẽ đi mở lối và khơi dòng thương mại hai nước. Ngược dòng lịch sử sẽ thấy rõ điều đó.

Trong những doanh nhân khơi dòng thương mại ấy có ông Rabnawaz, người bạn vong niên của anh Hà, cán bộ Cục Xuất nhập khẩu, Bộ Công Thương. Gia đình ông là gia đình thương nhân điển hình người Pakistan khi có 5 anh em kinh doanh đủ các mặt hàng thiết yếu khắp thế giới, trong đó có Việt Nam với dược phẩm, thép, nông thủy sản, thuốc lá... Pakistan - con đường tơ lụa của một thời từng là điểm dừng chân nhộn nhịp bậc nhất của Silk Road từ Đông sang Tây nên ông Rabnawaz vui lắm khi hay tin đoàn công tác do Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên sang. Ông lái xe trong ngày vượt hơn 500 cây số về thủ đô cùng 3 con trai ra đón chúng tôi.

Ông say sưa kể về những sợi dây kết nối giao thương hai nước. Đầu năm 1998, Việt Nam đã cử một nhóm doanh nhân đến Pakistan, nơi đã có cuộc họp với Bộ Thương mại Pakistan và thăm các nhà máy và công ty khác nhau để nghiên cứu môi trường kinh tế và cơ hội kinh doanh với các công ty Pakistan. Để rồi sau đó một năm, năm 1999, thương mại giữa hai nước mới đạt 10 triệu đô la Mỹ đầu tiên và gần 10 năm sau lên tiếp mốc 150 triệu đô la Mỹ năm 2008.

Sau chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Pakistan Pervez Musharraf (tháng 5 năm 2001), hai nước đã thúc đẩy quan hệ hữu nghị và hợp tác. Vào tháng 4 năm 2002, hai nước đã ký một thỏa thuận thành lập Ủy ban Bộ trưởng và Ủy ban Thương mại chung được thành lập thông qua các thỏa thuận song phương. Sau đó, Thứ trưởng Bộ Thương mại Đỗ Như Đính dẫn đầu phái đoàn thương mại Việt Nam thăm Pakistan (tháng 10 năm 2003). Hai nước đã tổ chức cuộc họp đầu tiên của Ủy ban Hỗn hợp Việt Nam - Pakistan tại Hà Nội (tháng 7 năm 2003).

Hơn 20 năm trước, một chuyến thăm lịch sử đã diễn ra - chuyến thăm Pakistan của Chủ tịch nước Trần Đức Lương và một phái đoàn cấp cao Việt Nam vào tháng 3 năm 2004. Chuyến thăm này đã nâng cao đáng kể mối quan hệ Việt Nam - Pakistan lên một tầm cao mới. Cùng nhịp ấy, hai bên lập Ủy ban hỗn hợp, rồi Ủy ban liên chính phủ; những chuyến đi cấp bộ trưởng, thứ trưởng nối nhau: Thứ trưởng Bộ Thương mại Đỗ Như Đính dẫn đoàn sang Pakistan tháng 10/2003; cuộc họp Ủy ban hỗn hợp lần thứ nhất tại Hà Nội tháng 7/2003.

Tháng 10/2011, Thứ trưởng Bộ Công Thương Lê Dương Quang dẫn đầu phái đoàn thương mại đến Pakistan trong cuộc họp thứ hai của Ủy ban Hỗn hợp. Trong cuộc gặp với Đại sứ Pakistan (tháng 6 năm 2014), Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng nhấn mạnh hai bên cần khai thác hơn nữa tiềm năng và lợi thế của hợp tác và phát triển vì lợi ích thực tế và chung cho cả hai nước; tiếp tục ưu tiên hợp tác kinh tế, thương mại, đầu tư.

Trên nền tảng ấy, một “hành lang pháp lý” được tạo dựng: Hiệp định thương mại 2001, Hiệp định tránh đánh thuế hai lần 2004, các văn kiện về khoa học - công nghệ, miễn thị thực hộ chiếu công vụ, tham vấn giữa hai Bộ Ngoại giao, hợp tác giữa Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và Ngân hàng Trung ương Pakistan… Những dòng chữ ký đó không ồn ào nhưng chính là các đường gân, mạch máu cho cơ chế hợp tác vận hành.

Nhìn lại bằng con số, chúng ta mới thấy độ dài của con dốc. Từ ngưỡng kim ngạch “vài chục triệu đô” đầu những năm 2000, thậm chí có năm chỉ quanh quẩn “hơn mười triệu USD”, thương mại hai chiều đã nhích lên 242 triệu USD vào 2010, 331 triệu USD năm 2014, 644 triệu USD năm 2016, đạt 794 triệu USD năm 2021 giữa bối cảnh Covid-19, vượt 904 triệu USD năm 2022 và cán mốc xấp xỉ 850 triệu USD năm 2024 trong thế giới còn nhiều chao đảo.

Khoảng cách từ 10 triệu USD đến gần 1 tỷ USD không chỉ là phép nhân gọn gàng; đó là tổng hòa của tích lũy lòng tin chính trị, của một chuỗi dài xúc tiến thương mại qua lại, của những mặt hàng “gõ cửa” đúng nhịp và những cải cách thể chế kịp thời. Mỗi nấc thang tăng trưởng đều có dấu vết: cuộc họp kỹ thuật, hội chợ, diễn đàn doanh nghiệp, đoàn khảo sát thị trường; có cả những lần đàm phán kéo dài vì thuế quan, quy định Halal, hay một vụ việc phòng vệ thương mại khựng lại chuỗi cung ứng thép.

Cửa ngõ Indus, bóng dáng Việt Nam xưa và hình mẫu hôm nay

Bí thư thứ Nhất, Phụ trách Thương vụ tại Pakistan Nguyễn Thị Điệp Hà đưa chúng tôi vào một khu chợ ở trung tâm thủ đô Islamabad.

Tôi như nhìn thấy “Việt Nam thời bao cấp” thấp thoáng đâu đây: những cửa hàng bán lẻ nhỏ hẹp, xe máy phóng qua khói bụi, dây điện giăng ngang phố, và nụ cười hiền lành của người dân. Nhưng khác với ta ngày ấy, họ đang bước vào giai đoạn tái cơ cấu mạnh mẽ: tư nhân hóa doanh nghiệp nhà nước, siết chi tiêu công, thúc đẩy xuất khẩu. Hành lang Kinh tế Trung Quốc - Pakistan (CPEC) trị giá 60 tỷ USD, khởi động từ năm 2013, đã giúp nước này có thêm đường cao tốc, điện gió, điện mặt trời, nhưng cũng khiến họ phụ thuộc nhiều hơn.

Pakistan là quốc gia lớn thứ 5 thế giới về dân số với 256 triệu dân, đứng thứ 24 về GDP theo sức mua (PPP) và thứ 46 về GDP danh nghĩa, theo IMF 2024. GDP đạt khoảng 371 tỷ USD, thu nhập bình quân đầu người 1.484 USD - tương đương Việt Nam cách đây hơn 15 năm. Theo chị Hà, hai nước có rất nhiều điểm tương đồng nhưng Việt Nam đã tìm được con đường giao thương để bứt phá mạnh mẽ.

Bảng 1: So sánh kinh tế vĩ mô Việt Nam - Pakistan (2000 - 2024)

Bảng 3: So sánh các chỉ số xã hội và năng lực cạnh tranh toàn cầu

Không phải ngẫu nhiên mà hôm nay, ngay tại cuộc hội đàm giữa hai bộ trưởng, Bộ trưởng Bộ Thương mại Pakistan Jam Kamal  đã nói với Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên về sự ngưỡng mộ và học hỏi Việt Nam. Bộ trưởng Jam Kamal Khan đánh giá cao sự phát triển kinh tế và tiến bộ công nghiệp của Việt Nam trong những năm gần đây. Ông cho rằng, những yếu tố này là nguồn cảm hứng cho các nền kinh tế đang phát triển trong đó có Pakistan.

Tiếp đó, tại Diễn đàn Doanh nghiệp Việt Nam - Pakistan tổ chức ở Islamabad, Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên cùng Bộ trưởng Jam Kamal Khan đồng chủ trì, còn có tới 4 Bộ trưởng và một thư ký Quốc hội tham gia đủ cho thấy bạn quan tâm và đánh giá cao Việt Nam như thế nào. Đó là Bộ trưởng Khoa học và Công nghệ Liên bang Khalid Hussain Magsi, Bộ trưởng Truyền thông Liên bang Abdul Aleem Khan, Bộ trưởng Liên bang về Hàng hải Junaid Anwar Chaudhry, Bộ trưởng Liên bang về An ninh Lương thực và Công nghiệp quốc gia Rana Tanveer Hussain cùng Thư ký Quốc hội về Văn hóa và Du lịch Nawabzada Mir Zarain Khan Magsi.

Quả thật, “dáng dấp Việt Nam thời bao cấp” như còn đâu đó trong những công xưởng cũ kỹ ở Faisalabad, nhưng bên trong lại là khát vọng đổi mới. Nếu Việt Nam từng chuyển mình bằng các FTA, bằng việc mở cửa với thế giới, thì Pakistan hôm nay cũng đang tìm một “PTA đầu tiên” với Việt Nam - như cách sợi bông Indus tìm lối ra biển lớn.

Nói vậy nhưng con đường của Pakistan còn không ít chông gai. Việt Nam và Pakistan xuất phát trong những hoàn cảnh khá khác nhau: Việt Nam sau giải phóng trải qua chiến tranh, bao cấp, rồi Đổi mới - còn Pakistan từ thời kỳ độc lập khá sớm, đi qua những biến động chính trị, thiên tai và gánh nợ. Nhưng từ đầu thế kỷ XXI đến nay, nếu đặt hai quốc gia này bên nhau, ta sẽ thấy một điểm hội tụ quan trọng: cả hai đều phải “tự định hình con đường phát triển” trong bối cảnh toàn cầu hóa - lời nguyền tài chính - thách thức cơ cấu nội địa – áp lực cải cách thể chế.

Việt Nam, kể từ năm 1986 mở cửa (Đổi mới), đã đi qua những bước “cất cánh”: từ xuất khẩu lúa gạo, cà phê, cao su, nhảy sang dệt - may, da giày rồi đến điện tử, chế biến sâu - với sự phối hợp của chính sách kiên định, thu hút FDI, cải thiện môi trường kinh doanh và ổn định vĩ mô. Pakistan, trong khi đó, cũng bắt đầu định hình “Tầm nhìn Pakistan 2025” nhằm đưa quốc gia này lên tầng lợi thế mới - với chiến lược phát triển năng lượng, hạ tầng, khu kinh tế đặc biệt và liên kết lãnh thổ.

Trên bình diện so sánh kinh tế vĩ mô, đến năm 2000, GDP Việt Nam là khoảng 31,17 tỷ USD, thấp hơn rất nhiều so với Pakistan vào thời đó (99,48 tỷ USD). Nhưng chỉ sau 20 năm, người Việt Nam đã viết nên kỳ tích sông Hồng. Đường cong phát triển của hai nước đảo chiều: năm 2023, GDP Việt Nam đạt ~ 429,72 tỷ USD, trong khi Pakistan đạt ~ 338,37 tỷ USD.  Con số này phản ánh tốc độ tăng trưởng - cách chuyển dịch cơ cấu - cách tận dụng hội nhập của hai nền kinh tế.

Bảng 2: Cấu trúc thương mại song phương Việt Nam - Pakistan (2000 - 2024)

Việt Nam cũng đã đưa tỷ trọng xuất khẩu/GDP lên mức rất cao, gần chạm 100 % trong nhiều năm – tức nền kinh tế “mở” trong cách tổ chức. Trong khi đó, Pakistan vẫn có tỷ trọng xuất khẩu nhỏ hơn rất nhiều, cho thấy khả năng tận dụng chuỗi toàn cầu và liên kết quốc tế còn hạn chế.

Như vậy, từ khởi điểm thấp hơn, Việt Nam đã chứng tỏ được sức bật nội lực, trong khi Pakistan vẫn còn dằng co nhiều rào cản. Nhưng chính trong chỗ ấy mới có không gian để học hỏi lẫn nhau - và để Pakistan có thể nhìn Việt Nam như “ngọn đèn dẫn đường” trong giai đoạn tiếp theo.

(Còn nữa)