Tìm đầu ra ổn định cho quả sơn tra

Cây xoá nghèo nơi núi rừng

Trên những triền núi cao của các tỉnh Sơn La, Lào Cai, Lai Châu Tuyên Quang, cây sơn tra hay còn gọi là táo mèo từ lâu đã trở thành hình ảnh quen thuộc. Mọc ở độ cao trên 800 mét, khí hậu mát mẻ quanh năm, loại cây này sống khoẻ, ít tốn công chăm sóc, thích hợp với điều kiện thổ nhưỡng khắc nghiệt. Chính vì vậy, nhiều địa phương đã khuyến khích bà con mở rộng diện tích, coi đây là cây “xoá đói giảm nghèo” bền vững.

Ở Sơn La, các xã Co Mạ, Long Hẹ, Mường Bám, Ngọc Chiến… được xem là vùng trồng sơn tra trọng điểm. Mỗi độ xuân về, hoa sơn tra trắng muốt như sương giăng khắp núi rừng, rồi đến mùa thu hoạch tháng 9 - 10, quả chín vàng giòn, lan toả hương vị đặc trưng. Nhờ tính dễ trồng, dễ chăm sóc, cây sơn tra nhanh chóng được đồng bào các dân tộc thiểu số tại địa phương mở rộng diện tích. Không ít hộ gia đình chỉ với vài héc-ta đã có thể thu về hàng chục triệu đồng mỗi năm.

Ở Lào Cai, các xã Mù Cang Chải, Lao Chải cũng khẳng định thương hiệu đặc sản sơn tra. Cây đã trở thành một phần sinh kế quan trọng của người Mông nơi đây. Tại các chợ phiên vùng cao, sơn tra được bày bán từ quả tươi, phơi khô đến những chai rượu ngâm thơm nồng.

Quả sơn tra mang nhiều giá trị: làm dược liệu, ngâm rượu, chế biến nước giải khát, siro, mứt… Sản phẩm từ sơn tra ngày càng được người tiêu dùng ở thành thị ưa chuộng bởi vị chua thanh, giàu vitamin, tốt cho tiêu hoá. Với bà con vùng cao, đây là loại cây “dễ sống”, đầu tư ít, thu hoạch đều đặn, tạo nguồn thu quan trọng.

Tuy nhiên, niềm vui ấy không phải lúc nào cũng trọn vẹn. Bức tranh tiêu thụ quả sơn tra vẫn còn nhiều gam tối khi thị trường chủ yếu phụ thuộc thương lái, thiếu liên kết bao tiêu dài hạn, thiếu cơ sở chế biến. Minh chứng rõ nhất là thực trạng đang diễn ra ở Lai Châu. Đầu tháng 9/2025, nhiều hộ dân tại các xã vùng cao nơi đây rơi vào cảnh “được mùa mất giá”. Những tấn quả chín rộ không có nơi tiêu thụ, rụng đầy gốc. Bà con buộc phải phơi khô, bán lẻ với giá thấp, không đủ công thu hoạch.

Bà Phàn Thị Trắng ở bản Tù Cù Phìn, xã Tủa Sín Chải, cho biết, gia đình bà trồng gần 1 ha cây sơn tra từ năm 2013. Qua nhiều vụ thu hái nhưng đến giờ gia đình vẫn thường trực nỗi lo đầu ra khi mùa quả chín, bởi không có đơn vị thu mua, bán lẻ thì không kịp. Bà Trắng nói: “Trước đây, gia đình tôi chỉ hái quả về ngâm rượu để người nhà uống. Nay quả sai nhưng không ai mua, đành để rụng. Đã trồng rồi lại không nỡ chặt bỏ, nhưng nhìn từng mùa quả chín rơi đầy gốc mà tiếc”.

Hiện, nhiều hộ trong xã Tủa Sín Chải cũng rơi vào hoàn cảnh tương tự. Gia đình ông Giàng Đại Lành ở bản San Sủa Hồ có hơn 10 ha cây sơn tra thực hiện theo dự án trồng rừng phòng hộ từ năm 2013 cũng đang phát triển tốt. Mỗi năm, hàng chục tấn quả thu được nhưng đều không có nơi tiêu thụ. Không có doanh nghiệp đến thu mua, cũng không có cơ sở chế biến, ông chỉ còn cách để quả hỏng trên cây.

Theo phản ánh từ địa phương, nguyên nhân chính là Lai Châu chưa có doanh nghiệp chế biến quy mô, chưa xây dựng được chuỗi liên kết sản xuất, tiêu thụ. Người dân chủ yếu bán quả tươi, ít chế biến sâu, trong khi thị trường hiện nay đòi hỏi mẫu mã, tiêu chuẩn chất lượng. Khi thị trường “nghẽn”, nông dân lập tức chịu thiệt. Ông Mùa A Đại, Phó Chủ tịch UBND xã Tủa Sín Chải bày tỏ: “Trên địa bàn xã chưa có doanh nghiệp hoặc hợp tác xã đứng ra thu mua, ký kết hợp đồng bao tiêu sản phẩm sơn tra. Trong khi đó, các gia đình cũng chưa có điều kiện chế biến, bảo quản sau thu hoạch, khiến quả sơn tra dễ hỏng và khó vận chuyển đi xa, nên hiệu quả kinh tế từ cây trồng này gần như bằng không”.

Những bất cập này cho thấy, nếu không sớm tìm lời giải, cây sơn tra khó giữ vững vai trò “cây xoá nghèo” của vùng cao.

Đa dạng giải pháp, mở hướng tiêu thụ bền vững

Trước bài toán đầu ra, nhiều địa phương đã chủ động mở thêm “cánh cửa” cho quả sơn tra. Sơn La từ năm 2024 đã tổ chức Ngày hội Hoa sơn tra ở xã Ngọc Chiến, vừa để quảng bá cảnh sắc du lịch, vừa giới thiệu nông sản địa phương. Những gian hàng OCOP, những tour du lịch trải nghiệm mùa hoa, mùa quả đã giúp sơn tra không chỉ được tiêu thụ tại chỗ, mà còn đi xa hơn qua kết nối thương mại.

Ngoài lễ hội, tỉnh Sơn La còn định hướng xây dựng chuỗi giá trị sơn tra gắn với chế biến sâu. Chính quyền khuyến khích doanh nghiệp đầu tư nhà máy chế biến dược liệu, nước giải khát, đồng thời hỗ trợ hợp tác xã tham gia OCOP, đưa sản phẩm lên sàn thương mại điện tử. Một số mô hình du lịch cộng đồng ở bản Nậm Nghiệp, xã Ngọc Chiến còn đưa du khách trực tiếp trải nghiệm hái sơn tra, mua sản phẩm tại vườn, tăng giá trị tiêu thụ tại chỗ.

Ở Lào Cai, tháng 9/2024 lần đầu tiên diễn ra Lễ hội Sơn tra trong khuôn khổ Lễ hội Mùa vàng Mù Cang Chải. Lễ hội thu hút đông đảo du khách và doanh nghiệp, mở cơ hội kết nối cung, cầu. Sau sự kiện, một số hợp tác xã đã ký hợp đồng tiêu thụ, mạnh dạn đầu tư sơ chế, đóng gói. Sự kết hợp giữa văn hoá, du lịch, thương mại cho thấy hiệu quả rõ rệt trong việc tìm đầu ra cho quả đặc sản.

Theo các chuyên gia nông nghiệp, với các địa phương gặp khó về đầu ra với quả sơn tra như Lai Châu, thì lời giải nằm ở việc khẩn trương thu hút doanh nghiệp đầu tư chế biến, xây dựng thương hiệu và chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm. Nếu có đối tác chiến lược bao tiêu, quả sơn tra sẽ không còn cảnh rớt giá khi vào mùa rộ.

Ở tầm rộng hơn, chuyên gia cho rằng, cần liên kết vùng, kết nối Sơn La - Lào Cai- Lai Châu thành chuỗi cung ứng chung, tăng sức cạnh tranh, mở rộng thị trường trong nước và xuất khẩu. Bên cạnh đó, xúc tiến thương mại, xây dựng nhãn hiệu tập thể, đa dạng sản phẩm chế biến sẽ giúp quả sơn tra trở thành đặc sản có chỗ đứng vững chắc.

Quả sơn tra đã chứng minh được giá trị về kinh tế, môi trường và văn hoá đối với vùng cao Tây Bắc. Nhưng để “cây dễ trồng, quả dễ bán” trở thành “cây làm giàu cho bản làng”, rất cần sự vào cuộc đồng bộ của chính quyền, doanh nghiệp, hợp tác xã và người dân. Khi đầu ra ổn định, cây sơn tra không chỉ phủ xanh đất rừng, mà còn mở ra một hướng phát triển bền vững, đưa đồng bào vùng cao bước chắc hơn trên con đường xoá nghèo, làm giàu từ chính triền núi quê hương.

Không chỉ được biết đến với những bình rượu táo mèo nức tiếng, sơn tra còn được chế biến thành nước giải khát, siro, trà, mứt, ô mai, kẹo hay viên ngậm. Với hàm lượng vitamin và hoạt chất sinh học cao, loại quả này được coi là dược liệu quý, có tác dụng hỗ trợ tiêu hóa, tim mạch và giảm mỡ máu.