Tin Khu Vực 
Đông Nam Á bước vào “kỷ nguyên hạt nhân” mới
Khi nhu cầu điện năng tăng nhanh cùng áp lực cắt giảm phát thải, các quốc gia Đông Nam Á đang ngày càng coi điện hạt nhân như một lựa chọn chiến lược nhằm đảm bảo an ninh năng lượng dài hạn và thực hiện các cam kết khí hậu. Sau nhiều năm thảo luận và chuẩn bị, khu vực này đang chứng kiến những bước đi cụ thể đầu tiên hướng tới việc xây dựng một hạ tầng quản lý, pháp lý và kỹ thuật vững chắc cho chương trình điện hạt nhân.
Đáng chú ý nhất trong năm 2025 là động thái từ Philippines. Nước này đã ban hành Đạo luật Cộng hòa số 12305, còn gọi là “PhilATOM Law”, nhằm thành lập Cơ quan Quản lý Năng lượng Nguyên tử Philippines (PhilATOM), một cơ quan độc lập, có quyền hạn quản lý toàn diện các hoạt động liên quan đến hạt nhân và bức xạ ion hóa.
Philippines thành lập Cơ quan Quản lý Năng lượng nguyên tử. Ảnh: Power Philippines
Đây là lần đầu tiên Philippines có một thiết chế quản lý mang tính độc lập hoàn toàn, tách biệt với chức năng nghiên cứu và quảng bá của Viện Nghiên cứu hạt nhân (PNRI). PhilATOM được giao nhiệm vụ xây dựng, thực thi các quy chuẩn an toàn, cấp phép cho mọi hoạt động liên quan đến phóng xạ, đồng thời đảm bảo phù hợp với tiêu chuẩn của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA).
Sự kiện này đánh dấu bước ngoặt trong chiến lược năng lượng của Philippines. Quốc gia với hơn 100 triệu dân này đã nhiều lần bày tỏ mong muốn đưa điện hạt nhân trở lại chương trình phát triển năng lượng quốc gia, nhưng vướng mắc về khung pháp lý, cơ quan quản lý và các tiêu chuẩn an toàn quốc tế đã khiến quá trình bị đình trệ trong nhiều thập kỷ.
Việc thành lập cơ quan độc lập là yêu cầu bắt buộc của IAEA đối với bất kỳ quốc gia nào muốn khởi động chương trình điện hạt nhân thương mại. Vì vậy, bước đi lần này không chỉ mang tính nội bộ mà còn thể hiện thiện chí của Philippines trong việc tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị năng lượng toàn cầu.
Bên cạnh Philippines, nhiều quốc gia khác trong khu vực cũng đang từng bước tái khởi động hoặc nghiên cứu nghiêm túc về điện hạt nhân. Indonesia, quốc gia có dân số đông thứ tư thế giới, đã đưa điện hạt nhân vào quy hoạch năng lượng quốc gia với mục tiêu đưa lò phản ứng mô-đun nhỏ (SMR) vào vận hành sau năm 2030.
Việt Nam hiện đang xúc tiến nghiên cứu và hợp tác quốc tế để cập nhật công nghệ mới, nhất là các công nghệ SMR có quy mô linh hoạt, chi phí đầu tư thấp hơn và yêu cầu vận hành an toàn cao hơn so với các lò phản ứng truyền thống. Thái Lan cũng đã ký một số thỏa thuận hợp tác về hạt nhân vì mục đích hòa bình, trong khi Singapore tập trung nghiên cứu công nghệ và xây dựng năng lực nhân lực phục vụ đánh giá dài hạn.
Điểm chung giữa các quốc gia là áp lực ngày càng lớn từ cả hai phía: nhu cầu năng lượng trong nước tăng nhanh và yêu cầu cắt giảm phát thải để đạt mục tiêu trung hòa carbon vào giữa thế kỷ.
Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), nhu cầu điện ở Đông Nam Á dự kiến tăng gấp đôi vào năm 2040. Trong khi đó, phần lớn hệ thống điện của khu vực vẫn dựa vào than đá và khí đốt, khiến lượng phát thải CO₂ tăng nhanh và đe dọa các cam kết khí hậu của khu vực. Trong bối cảnh này, năng lượng hạt nhân đang được nhìn nhận như một lựa chọn có thể bổ sung đáng kể nguồn điện nền ổn định, giúp giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch và gia tăng khả năng thích ứng của hệ thống điện với năng lượng tái tạo.
Từ khung pháp lý đến công nghệ mới
Việc Philippines thành lập cơ quan quản lý độc lập không chỉ mở đường cho chương trình hạt nhân quốc gia mà còn tạo hiệu ứng lan tỏa trong khu vực. Một chương trình điện hạt nhân thành công đòi hỏi ba yếu tố cốt lõi: thể chế quản lý độc lập và minh bạch, nguồn nhân lực kỹ thuật chất lượng cao, và khung công nghệ - tài chính phù hợp.
Khi một quốc gia Đông Nam Á đạt được bước tiến quan trọng về thể chế, các nước khác có thể học hỏi kinh nghiệm và điều chỉnh lộ trình của mình, đặc biệt trong bối cảnh khu vực đang tăng cường hợp tác năng lượng.
Một điểm thuận lợi quan trọng hiện nay là sự xuất hiện của các công nghệ lò phản ứng mô-đun nhỏ (SMR). Đây là loại lò có công suất thấp hơn nhiều so với các nhà máy điện hạt nhân truyền thống, có thể được chế tạo theo mô-đun, lắp ráp nhanh, dễ tích hợp vào lưới điện quốc gia mà không cần đầu tư hạ tầng quá lớn.
SMR cũng được đánh giá có độ an toàn cao, nhờ thiết kế tự động hóa và khả năng dừng phản ứng trong trường hợp khẩn cấp mà không cần can thiệp nhiều của con người. Công nghệ này đang thu hút sự quan tâm lớn từ các nước đang phát triển, trong đó có nhiều quốc gia Đông Nam Á, vì nó phù hợp với điều kiện tài chính và nhu cầu năng lượng đang tăng trưởng nhanh.
Ngoài ra, các định chế tài chính quốc tế đang có những tín hiệu cởi mở hơn đối với các dự án hạt nhân dân sự, nhất là trong bối cảnh mục tiêu giảm phát thải toàn cầu đòi hỏi mọi công nghệ không carbon đều được huy động. Năm 2024, Ngân hàng Thế giới đã chính thức dỡ bỏ lệnh hạn chế tài trợ cho các dự án điện hạt nhân, mở ra cơ hội lớn cho các nước đang phát triển tiếp cận nguồn vốn quốc tế để triển khai các dự án an toàn và bền vững. Đây là yếu tố then chốt, bởi chi phí đầu tư ban đầu cho một chương trình hạt nhân, dù là SMR, vẫn cần cam kết tài chính dài hạn và sự ổn định chính sách.
Về khía cạnh hợp tác khu vực, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) từ lâu đã có khuôn khổ hợp tác về năng lượng hạt nhân vì mục đích hòa bình. Trong những năm gần đây, các hoạt động đào tạo, chia sẻ kinh nghiệm và hỗ trợ kỹ thuật do IAEA và các nước đối tác như Nhật Bản, Hàn Quốc, Hoa Kỳ thực hiện đã giúp nhiều quốc gia trong khu vực nâng cao năng lực quản lý, giám sát và đánh giá an toàn hạt nhân. Điều này đặt nền móng cho những bước tiến xa hơn trong tương lai, khi các dự án cụ thể bắt đầu hình thành.
Việc phát triển điện hạt nhân tại Đông Nam Á không phải là câu chuyện diễn ra trong ngày một, ngày hai. Tuy nhiên, những bước đi như của Philippines cùng nhiều quốc gia khác, trong đó có Việt Nam, cho thấy quyết tâm chính trị và sự chuẩn bị bài bản đang dần hình thành. Thay vì xem điện hạt nhân như một lựa chọn xa vời, nhiều quốc gia trong khu vực đã bắt đầu coi đây là một phần trong chiến lược chuyển đổi năng lượng toàn diện, song song với năng lượng tái tạo và các giải pháp tiết kiệm năng lượng.
Nếu được triển khai thận trọng, minh bạch và tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế, chương trình điện hạt nhân có thể trở thành đòn bẩy quan trọng giúp Đông Nam Á đảm bảo an ninh năng lượng, đáp ứng nhu cầu tăng trưởng kinh tế, đồng thời thực hiện các cam kết khí hậu. Trong bối cảnh khu vực đang trở thành một trong những trung tâm tăng trưởng năng lượng nhanh nhất thế giới, sự xuất hiện của điện hạt nhân không chỉ là xu hướng tất yếu mà còn là một bước chuyển có thể định hình tương lai năng lượng của cả khu vực trong nhiều thập kỷ tới.
