Thay đổi tư duy, biến sở hữu trí tuệ thành 'vũ khí' cạnh tranh

Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (Hiệp định RCEP) chính thức có hiệu lực từ ngày 1/1/2022. Bên cạnh các cam kết về mở cửa thị trường, hài hòa quy tắc xuất xứ, tạo thuận lợi cho thương mại…, RCEP còn hướng đến việc xác lập, sử dụng, bảo hộ và thực thi quyền sở hữu trí tuệ một cách hiệu quả. Trao đổi với Báo Công Thương, Luật sư Đỗ Bá Thích, Senior Partner Công ty Luật ASL LAW đã phân tích cơ hội, thách thức và hướng đi giúp Việt Nam tận dụng tài sản trí tuệ như lợi thế cạnh tranh trong hội nhập.

Cam kết mức độ cao, toàn diện

- RCEP được đánh giá là hiệp định thương mại tự do có quy mô lớn nhất thế giới. Trong bức tranh chung ấy, sở hữu trí tuệ giữ vai trò như thế nào trong việc định hình "luật chơi mới" cho thương mại, đầu tư và đổi mới sáng tạo, thưa ông?

Luật sư Đỗ Bá Thích: Việc đưa sở hữu trí tuệ thành một chương riêng trong RCEP khẳng định vai trò trung tâm của tài sản trí tuệ đối với thương mại, đầu tư và đổi mới sáng tạo trong khu vực, đặc biệt là đặt ra một mặt bằng chung, quan trọng cho các bên tham gia thương mại khu vực - phải đáp ứng hoặc rời cuộc chơi.

Trước hết, điều này tạo ra một chuẩn mực chung giúp các quốc gia thành viên nâng cao mức độ bảo hộ và thực thi quyền sở hữu trí tuệ, qua đó gia tăng niềm tin cho nhà đầu tư khi tham gia vào các hoạt động kinh doanh xuyên biên giới.

Đồng thời, tạo nền tảng thúc đẩy đổi mới sáng tạo, khuyến khích nghiên cứu, phát triển và thương mại hóa công nghệ trong khu vực. Việc thiết lập một chuẩn mực thống nhất trở thành điều kiện tiên quyết để bảo đảm sân chơi công bằng, minh bạch và cạnh tranh lành mạnh giữa các quốc gia thành viên.

Đối với Việt Nam, RCEP mang đến cơ hội tiếp cận nguồn vốn, công nghệ và thị trường rộng lớn, đồng thời thúc đẩy doanh nghiệp trong nước xem tài sản trí tuệ như một yếu tố cốt lõi để tạo dựng lợi thế cạnh tranh bền vững. Việc hiệp định đưa vào quy định bảo vệ nguồn gen, tri thức truyền thống và văn hóa dân gian có ý nghĩa đặc biệt với Việt Nam vốn là quốc gia giàu bản sắc và đa dạng sinh học. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng giúp bảo vệ và khai thác hiệu quả kho tàng di sản văn hóa, biến những giá trị truyền thống thành nguồn lực phát triển kinh tế sáng tạo, góp phần nâng cao vị thế quốc gia trong khu vực RCEP và trên trường quốc tế.

- Các cam kết sở hữu trí tuệ trong RCEP nhấn mạnh tính minh bạch, đơn giản hóa thủ tục, ứng dụng công nghệ số trong đăng ký và quản lý quyền. Theo ông, Việt Nam cần làm gì để cải thiện hệ thống thủ tục hành chính về sở hữu trí tuệ?

Luật sư Đỗ Bá Thích: Nếu không nhanh chóng chuyển mình, sẽ khó tận dụng được cơ hội mà RCEP mang lại, nhất là trong bối cảnh tài sản trí tuệ đang trở thành yếu tố then chốt quyết định năng lực cạnh tranh quốc gia.

Trước hết, cần xây dựng hạ tầng dữ liệu số hóa đồng bộ, liên thông và dễ truy cập, giúp người dân, doanh nghiệp và cơ quan quản lý có thể nộp hồ sơ, tra cứu thông tin, theo dõi tiến độ xử lý minh bạch, nhanh chóng. Khi quy trình được số hóa, thời gian giải quyết thủ tục sẽ được rút ngắn đáng kể, giảm chi phí và tạo thuận lợi cho doanh nghiệp trong việc đăng ký, bảo hộ và khai thác tài sản trí tuệ. Thủ tục hành chính càng tinh gọn, càng sớm đưa được tài sản trí tuệ vốn là tài sản vô hình vào đời sống kinh tế, biến nó thành nguồn lực hữu hình có giá trị thực, đóng góp trực tiếp vào tăng trưởng doanh nghiệp và nền kinh tế.

Tiếp theo, cần nâng cao năng lực của cơ quan quản lý sở hữu trí tuệ, bao gồm cả chuyên môn của đội ngũ cán bộ và năng lực quản trị dữ liệu, công nghệ. Việc đầu tư mạnh cho hệ thống công nghệ thông tin, phát triển các nền tảng quản lý hồ sơ điện tử hiện đại, bảo mật cao và có khả năng xử lý dữ liệu lớn là yêu cầu cấp bách.

Đặc biệt, ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI), blockchain và công nghệ tự động hóa trong thẩm định, đối chiếu và cấp quyền sở hữu trí tuệ sẽ tạo ra bước đột phá quan trọng, giúp Việt Nam rút ngắn quy trình, giảm sai sót và nâng cao hiệu quả thực thi. Đây là tiêu chí hội nhập bắt buộc để Việt Nam tiệm cận chuẩn mực quốc tế mà RCEP đặt ra, hướng tới một nền hành chính số minh bạch, hiện đại, lấy doanh nghiệp làm trung tâm và sáng tạo làm động lực phát triển.

Chủ động thích ứng, nâng cao nhận thức

- Trong bối cảnh doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs) còn hạn chế về hiểu biết và nguồn lực liên quan đến sở hữu trí tuệ, ông có khuyến nghị gì để cộng đồng doanh nghiệp vừa tận dụng cơ hội từ RCEP vừa hạn chế được rủi ro tranh chấp quốc tế về quyền sở hữu trí tuệ?

Luật sư Đỗ Bá Thích: Thực tế phần lớn doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt là khối SMEs vẫn chưa xem sở hữu trí tuệ như một tài sản chiến lược. Khi tham gia sâu hơn vào các hiệp định thương mại tự do như RCEP, cơ hội mở rộng thị trường cũng đi kèm với những rủi ro rất lớn, đặc biệt là rủi ro bị xâm phạm hoặc mất quyền sở hữu trí tuệ tại nước ngoài.

Các doanh nghiệp nhỏ và vừa thường gặp 3 khó khăn lớn: (1) Thiếu đầu tư cho nghiên cứu và phát triển (R&D), dẫn đến ít sáng tạo có thể bảo hộ và dễ bị sao chép; (2) Thiếu chiến lược bảo hộ tài sản trí tuệ, nhiều doanh nghiệp chỉ đăng ký nhãn hiệu ở Việt Nam mà quên mất việc đăng ký tại các thị trường xuất khẩu, để rồi bị đối tác hoặc bên thứ ba đăng ký trước, rơi vào cảnh mất tên, mất sáng chế trên sân khách; (3) Thiếu năng lực pháp lý và tài chính để xử lý tranh chấp, trong khi các doanh nghiệp lớn quốc tế lại sử dụng sở hữu trí tuệ như một hàng rào pháp lý hợp pháp nhằm ngăn cản sự thâm nhập của đối thủ nhỏ hơn.

Để tận dụng hiệu quả cơ hội từ RCEP, doanh nghiệp Việt cần thay đổi tư duy, xem sở hữu trí tuệ không chỉ là công cụ bảo vệ quyền mà là "vũ khí cạnh tranh" trong hội nhập. Theo tôi, có 4 giải pháp cần triển khai đồng thời:

Thứ nhất, xây dựng chiến lược sở hữu trí tuệ dài hạn, gắn với chiến lược kinh doanh, lập danh mục và kế hoạch bảo hộ sớm các tài sản như nhãn hiệu, sáng chế, kiểu dáng, bản quyền tại Việt Nam và các nước thành viên RCEP.

Thứ hai, đầu tư cho R&D và hợp tác với viện nghiên cứu, trường đại học, hãng luật sở hữu trí tuệ để hình thành năng lực đổi mới sáng tạo thực chất, có cơ sở pháp lý vững vàng.

Thứ ba, tận dụng các chính sách hỗ trợ của Nhà nước, như Quỹ phát triển khoa học  công nghệ, chương trình xúc tiến đăng ký nhãn hiệu ở nước ngoài, hoặc dịch vụ tư vấn miễn phí cho SMEs.

Thứ tư, nâng cao nhận thức và đào tạo nội bộ về sở hữu trí tuệ, giúp lãnh đạo doanh nghiệp và bộ phận pháp chế hiểu rõ giá trị, cách bảo vệ và khai thác tài sản trí tuệ như một lợi thế thương mại.

Nếu không hành động sớm, doanh nghiệp Việt có thể bị "cá lớn nuốt cá bé" khi các tập đoàn nước ngoài tận dụng sở hữu trí tuệ để tạo rào cản pháp lý. Ngược lại, nếu biết đầu tư, đăng ký và bảo hộ hiệu quả, sở hữu trí tuệ sẽ trở thành “lá chắn” và “đòn bẩy” giúp doanh nghiệp khẳng định vị thế trong chuỗi giá trị khu vực và toàn cầu.

Xin cảm ơn ông!

Việc tham gia nhiều FTA thế hệ đã mở ra nhiều cơ hội để Việt Nam tăng trưởng, đa dạng hóa thị trường xuất nhập khẩu và thu hút đầu tư nước ngoài. Đặc biệt trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ, các FTA thế hệ mới đã đặt ra một chuẩn mực bảo hộ hoàn toàn mới, vượt xa so với các hiệp định trước đây. Điều này vừa là cơ hội để doanh nghiệp Việt Nam nâng cao giá trị thương hiệu, vừa là thách thức đòi hỏi sự thích ứng nhanh chóng.