Tăng cường năng lực kiểm toán, nâng cao hiệu quả đầu tư công

Những điểm nghẽn trong kiểm toán đầu tư công

Trong bối cảnh yêu cầu minh bạch và hiệu quả đang trở thành tiêu chuẩn bắt buộc của quản trị đầu tư công, chất lượng kiểm toán nổi lên như trục xoay bảo đảm kỷ cương tài chính và giảm thiểu lãng phí ngân sách. Đó không chỉ là câu chuyện nghiệp vụ, mà còn là nền móng củng cố niềm tin của xã hội vào hiệu quả vận hành của bộ máy công quyền. Trao đổi với báo giới, Phó Kiểm toán trưởng Kiểm toán nhà nước chuyên ngành IV Trương Tuấn Ngọc đã phác họa bức tranh toàn cảnh về những tồn tại kéo dài và yêu cầu cấp bách phải nâng cao chất lượng kiểm toán dự án đầu tư công.

Theo ông, kiểm toán các dự án đầu tư công luôn là trọng tâm trong kế hoạch hằng năm của Kiểm toán nhà nước, nhất là những dự án có quy mô lớn, tính chất quan trọng đối với phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng và an ninh. Tuy nhiên, kết quả kiểm toán trong nhiều năm cho thấy, những tồn tại có tính phổ biến. Không ít dự án được phê duyệt chưa phù hợp quy hoạch, chưa bám sát chủ trương đầu tư hoặc thiếu cơ sở rõ ràng về khả năng cân đối vốn và cơ cấu nguồn vốn. Đây là những điểm nghẽn ngay từ giai đoạn đầu, khiến hiệu quả đầu tư bị bào mòn từ chính nền móng.

Công tác khảo sát, thiết kế vốn được coi là “xương sống” của mọi dự án xây dựng, nhiều nơi vẫn chưa sát thực tế, dẫn đến điều chỉnh bổ sung kéo dài, thậm chí tạo ra khoảng trống để sai lệch về định mức, đơn giá hoặc khối lượng trong dự toán. Ở một số dự án, áp dụng sai đơn giá hay xác định sai khối lượng trở thành nguyên nhân trực tiếp gây đội vốn, giảm tính hiệu quả của đồng ngân sách.

Tình trạng lựa chọn nhà thầu chưa bảo đảm quy định tiếp tục được nhắc đến như “điểm nóng”. Không ít hồ sơ mời thầu thiếu tiêu chí minh bạch, làm giảm cạnh tranh; hợp đồng lại có nội dung chưa thống nhất với hồ sơ mời thầu, hồ sơ dự thầu hoặc biên bản thương thảo; một số điều khoản quan trọng còn bỏ ngỏ. Khi nền móng pháp lý bị xô lệch, quá trình triển khai dễ rơi vào tình trạng tiến độ chậm kéo dài, nghiệm thu thiếu chính xác hoặc thanh toán sai lệch về khối lượng và đơn giá.

Trong bối cảnh đó, hoạt động kiểm toán của Kiểm toán nhà nước đã đóng vai trò “mắt soi - tay chỉnh”, giúp phát hiện những thiếu hụt trong quản lý, đánh giá mức độ tuân thủ của cơ quan chủ quản, cơ quan quản lý nhà nước và chủ đầu tư. Các kết luận kiểm toán trở thành căn cứ để rà soát, điều chỉnh quy trình quản lý, khắc phục hạn chế và nâng cao hiệu quả sử dụng vốn đầu tư. Quan trọng hơn, kiểm toán chỉ ra những kẽ hở cơ chế, chính sách và đề xuất cơ quan chức năng sửa đổi, bổ sung cho phù hợp với thực tiễn, một bước đi có ý nghĩa phòng ngừa tham nhũng, thất thoát ngay từ gốc.

Không chỉ dừng ở phạm vi quản lý, các báo cáo kiểm toán được công khai theo quy định đã trở thành nguồn thông tin quan trọng cho cử tri, nhân dân và cơ quan giám sát. Thông tin minh bạch chính là “lá chắn” giúp phòng ngừa lãng phí, tiêu cực trong quá trình đầu tư công.

Dù vậy, quá trình kiểm toán đầu tư công không phải không đối mặt với thách thức. Hệ thống văn bản pháp lý về đầu tư xây dựng vẫn còn chồng chéo, thiếu đồng bộ, thậm chí có quy định chưa theo kịp diễn biến công nghệ và kỹ thuật thi công. Trong khi đó, các dự án nhóm A, dự án quan trọng quốc gia thường có quy mô lớn, tài liệu phức tạp đòi hỏi kiểm toán viên phải có năng lực xét đoán chuyên môn cao và kỹ năng chọn mẫu thành thạo.

Khó khăn lớn hơn là tính “hậu kiểm”. Khi nhiều dự án đã hoàn thành tại thời điểm kiểm toán, đoàn kiểm toán chủ yếu dựa vào hồ sơ đơn vị cung cấp mà khó có điều kiện kiểm tra trực tiếp tại hiện trường. Trong trường hợp hồ sơ tuy đầy đủ nhưng thực tế có gian lận, rủi ro sai lệch là điều không thể bỏ qua. Đây chính là nguyên nhân khiến yêu cầu nâng chất lượng kiểm toán trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

Triển khai loạt giải pháp trọng tâm

Từ thực tiễn hoạt động, cơ quan kiểm toán đã đề ra một loạt giải pháp nhằm nâng cao chất lượng kiểm toán trong thời gian tới. Trọng tâm đầu tiên là tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin và trí tuệ nhân tạo vào hoạt động kiểm toán, xây dựng hệ thống dữ liệu điện tử về đối tượng kiểm toán và kết quả kiểm toán lĩnh vực xây dựng cơ bản. Đây được xem như “nền móng số” giúp kiểm toán viên nâng cao tốc độ xử lý, tính chính xác và khả năng khoanh vùng rủi ro.

Kiểm toán chuyên ngành IV cũng nhấn mạnh việc tiếp tục kiểm toán đánh giá cơ chế, chính sách; kiểm toán trách nhiệm và mức độ tuân thủ, đồng thời nâng cao chất lượng kiểm toán tổng hợp để đánh giá toàn diện công tác quản lý, điều hành. Đặc biệt, việc kết hợp hậu kiểm với tiền kiểm, tham gia từ giai đoạn chủ trương đầu tư được xem là bước tiến lớn. Khi tính khả thi, hiệu quả của dự án được xem xét ngay từ đầu, rủi ro đội vốn, chậm tiến độ hay lãng phí sẽ giảm xuống đáng kể.

Một trong những giải pháp mạnh mẽ khác là nghiên cứu đầu tư mô hình công trình xây dựng và thiết bị kiểm định phục vụ đào tạo kiểm toán viên, cũng như hỗ trợ công tác kiểm tra hiện trường. Công nghệ cao không chỉ giúp kiểm tra chính xác hơn mà còn tăng độ tin cậy của kết luận kiểm toán.

Cùng với đó, cơ quan kiểm toán chú trọng đổi mới phương pháp, nâng cao chất lượng thanh tra, kiểm tra và kiểm soát chất lượng kiểm toán. Cơ chế tự kiểm tra từ cấp đơn vị, đoàn đến tổ kiểm toán được xem là khâu quan trọng để bảo đảm tính nghiêm túc và khách quan.

Bồi dưỡng nguồn nhân lực tiếp tục là ưu tiên then chốt. Tập huấn nghiệp vụ thường xuyên, cập nhật quy định mới về đầu tư xây dựng, đào tạo công nghệ và kỹ thuật thi công hiện đại, trang bị kỹ năng làm việc trong môi trường ứng dụng công nghệ thông tin,… tất cả được đặt lên hàng đầu nhằm xây dựng đội ngũ kiểm toán viên có năng lực toàn diện, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của thực tiễn.

Nâng cao chất lượng kiểm toán không chỉ là giải pháp kỹ thuật mà còn là nền tảng bảo vệ đồng vốn đầu tư công, củng cố niềm tin của người dân và tăng sức cạnh tranh của nền kinh tế. Khi kiểm toán đóng vai trò “gác cổng” hiệu quả, đầu tư công sẽ đi đúng đường, đúng nhịp, tạo động lực lan tỏa mạnh mẽ cho phát triển bền vững.