Sâm núi Dành: Sản phẩm quý của đồng bào Tân Yên

Sâm núi Dành: Cây quý từ vùng đất linh thiêng

Núi Dành, trước kia gọi là Chung Sơn là dãy núi lớn thứ hai của huyện Tân Yên (Bắc Giang), từng là địa phận thuộc vùng Yên Thế xưa. Tại khu vực này, bà con người Kinh, Tày, Nùng, Hoa cùng sinh sống và bảo tồn một báu vật quý hiếm: sâm nam núi Dành (hay còn gọi là cát sâm).

Theo “Đại Nam nhất thống chí”, loài sâm quý này được phát hiện từ thời nhà Nguyễn và từng được dâng tiến vua. Theo kết quả phân tích của Viện Dược liệu (Bộ Y tế), hàm lượng saponin - hoạt chất chính tạo nên dược tính của sâm trong sâm Dành lên tới 8,11%, xấp xỉ sâm Ngọc Linh (10%) và cao hơn 2-3 lần sâm Hàn Quốc. Không chỉ bổ dưỡng, tăng đề kháng, làm chậm quá trình lão hóa, sâm Dành còn là biểu tượng văn hóa, niềm tự hào của người dân vùng trung du Bắc Giang.

Từng có thời gian dài sâm bị lãng quên, “ẩn mình” trong rừng sâu núi thẳm. Mãi đến đầu những năm 2010, người dân bản địa mới bắt đầu thu thập lại hạt giống, nhân giống tự nhiên trong vườn rừng gia đình. Từ đó, hành trình hồi sinh sâm Dành bắt đầu. Các doanh nghiệp địa phương cũng nỗ lực xây dựng chuỗi sản xuất gắn với tiêu thụ sản phẩm. Trong đó, HTX sản xuất và dịch vụ kinh doanh Sâm nam núi Dành Thanh Vinh được thành lập năm 2022 là một trong những doanh nghiệp tiêu biểu.

Hiện nay, HTX Thanh Vinh sở hữu 10 ha sâm từ 2 - 10 năm tuổi. Đồng thời, HTX liên kết sản xuất với khoảng 100 hộ dân tại Bắc Giang và một số tỉnh lân cận, mở rộng vùng nguyên liệu đạt khoảng 100 ha. Mỗi năm, HTX cung cấp ra thị trường khoảng 500.000 cây giống, đồng thời hỗ trợ tiêu thụ sâm nguyên liệu cho các hộ liên kết.

Chuỗi liên kết không chỉ góp phần bảo tồn giống quý mà còn tạo sinh kế bền vững: mỗi hộ trồng sâm liên kết thu nhập từ 400 - 600 triệu đồng/năm; tạo việc làm thường xuyên cho 15 lao động địa phương. Tại xã Việt Lập, hộ ông Nguyễn Văn Đức năm nay thu 5 tấn hoa sâm tươi, gốc củ nặng hơn 1 kg sau ba năm trồng. Đây là những con số biết nói về hiệu quả kinh tế vượt trội so với các cây trồng truyền thống như bạch đàn, keo, chè.

Từ nguồn nguyên liệu sâm quý, HTX Thanh Vinh đã chủ động chế biến sâu, đa dạng hóa các dòng sản phẩm như: trà hòa tan, trà hoa sâm, rượu sâm, mật ong sâm, củ và hoa sấy khô, tinh chất sâm, thuốc viên sáng mắt, dầu gội thảo mộc… Hiệu quả kinh tế từ sản phẩm chế biến khá ấn tượng: 7 kg hoa tươi cho ra 1 kg hoa sâm khô, bán giá 500.000 đồng/kg. Một ha sâm từ 2 năm tuổi trở lên cho 3 - 4 tấn hoa tươi, mang lại doanh thu 150 - 200 triệu đồng mỗi vụ.

Tổng doanh thu hàng năm của HTX hiện đạt khoảng 1,5 - 2 tỷ đồng. Đây là một con số khiêm tốn nhưng đầy triển vọng, phản ánh giá trị kinh tế của chuỗi liên kết sâm bản địa đang dần “chín ngọt”.

Hoặc, Hợp tác xã Sâm núi Dành Đức Hạnh đã dày công nghiên cứu, trồng và phát triển sản phẩm từ sâm nam, với nỗ lực không ngừng nghỉ để bảo tồn và phát huy, để sâm nam núi Dành mãi mãi là "niềm tự hào của quê hương Bắc Giang".

Ra đời năm 2021 tới nay, Hợp tác xã Sâm núi Dành Đức Hạnh đã có 7 thành viên và liên kết với hàng chục hộ trong vùng trồng sâm. Cơ sở tập trung vào trồng và chế biến sâm núi chất lượng cao để tạo ra những sản phẩm có giá trị tốt nhất cho sức khỏe người dùng.

Hợp tác xã Sâm núi Dành Đức Hạnh sở hữu các vườn cây sâm núi được trồng và chăm sóc bằng phương pháp tự nhiên và bền vững. Đội ngũ thành viên trong Hợp tác xã là những người có kinh nghiệm và kiến thức sâu về trồng cây sâm núi, bảo đảm quy trình sản xuất được tiến hành theo các tiêu chuẩn chất lượng cao. Năm 2024, Hợp tác xã Đức Hạnh thu hoạch gần 5 tấn hoa tươi.

Bên cạnh việc bán các sản phẩm từ sâm nam núi Dành, Hợp tác xã cũng tích cực mở rộng theo hướng kết hợp phát triển du lịch trải nghiệm mùa hoa sâm và mùa Lễ hội đền Dành vào tháng Giêng âm lịch.

Phát triển chuỗi giá trị bền vững

Trước những giá trị lớn của sản phẩm sâm núi Dành, tỉnh Bắc Giang xác định đây là một trong những sản phẩm chủ lực, có tác động mạnh đến đời sống của bà con đồng bào dân tộc địa phương. Theo đó, tỉnh Bắc Giang đã xây dựng Đề án phát triển vùng trồng sâm Nam giai đoạn 2022-2027, với mục tiêu quy hoạch vùng nguyên liệu hơn 150 ha tại các xã Liên Chung, Việt Lập, Hợp Đức, Hương Lạc… Năm 2020, sản phẩm “sâm nam núi Dành Tân Yên” được cấp chứng nhận chỉ dẫn địa lý, đến năm 2021, sâm khô đạt chứng nhận OCOP 4 sao.

Việc thể chế hóa danh xưng địa lý - vốn được coi là thương hiệu vùng là bước đi chiến lược giúp nâng vị thế sản phẩm sâm Tân Yên trên bản đồ dược liệu quốc gia.

Về phía doanh nghiệp, hiện HTX Thanh Vinh đang phối hợp cùng Viện Nghiên cứu - Đào tạo - Tư vấn Khoa học Công nghệ Hà Nội triển khai kỹ thuật nhân giống mô, chuyển giao công nghệ chăm sóc và chế biến theo hướng hữu cơ, an toàn sinh học. Sâm Dành vì thế được chuẩn hóa quy trình từ giống, phân tích dược tính đến sơ chế và bảo quản sản phẩm.

Bên cạnh đó, việc tổ chức các hoạt động du lịch nông nghiệp gắn với bản sắc vùng như lễ hội “Mùa hoa sâm” vào tháng Giêng âm lịch, trải nghiệm thu hái và chế biến sâm không chỉ nâng cao giá trị văn hóa mà còn mở rộng thị trường cho sản phẩm.

Như vậy, sự vào cuộc của các HTX đóng vai trò trung tâm trong chuỗi liên kết, vừa là “nhà vườn”, vừa là “nhà sản xuất”, vừa là “nhà phân phối”. Trong khi đó, nhiều doanh nghiệp trong và ngoài tỉnh đã bắt đầu ký kết hợp đồng tiêu thụ sản phẩm OCOP từ sâm Dành, đặc biệt là dòng trà, tinh chất và sản phẩm mỹ phẩm từ sâm.

Thị trường xuất khẩu cũng đang được thăm dò tại Nhật Bản, Hàn Quốc. Đây là những quốc gia có nhu cầu cao về dược liệu có dược tính mạnh, truy xuất nguồn gốc rõ ràng và đảm bảo tiêu chuẩn canh tác bền vững.

Sâm núi Dành không chỉ là cây thuốc quý, mà còn là biểu tượng văn hóa, là một trong những biểu tượng của hệ sinh thái bản địa nơi vùng trung du Bắc Giang. Hành trình hồi sinh giống sâm quý ấy, nếu thiếu sự vào cuộc đồng bộ của 4 nhà: Nhà nước, Nhà khoa học, Nhà nông, HTX, Nhà doanh nghiệp sẽ mãi chỉ là những giấc mơ đơn lẻ. HTX Thanh Vinh với vai trò đầu tàu đã minh chứng cho một mô hình thành công, khi sản phẩm bản địa có thể đi xa nếu được chuẩn hóa, liên kết và phát triển theo chuỗi giá trị.