PGS. TS Ngô Trí Long: Xóa bù chéo là bước ngoặt xây dựng thị trường điện minh bạch, công bằng

Lý do phải xóa bỏ

Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, chuyên gia kinh tế PGS TS Ngô Trí Long cho biết, “bù chéo” là việc một nhóm khách hàng phải trả giá điện hay giá năng lượng cao hơn chi phí cung ứng thực tế, hoặc cao hơn nhóm khác, để bù cho nhóm khách hàng khác được hưởng giá thấp hơn chi phí, do mục tiêu xã hội hay quản lý từng thời kỳ.

Nghị quyết số 70 NQ TW ngày 20/8/2025 của Bộ Chính trị về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, yêu cầu áp dụng giá theo cơ chế thị trường cho mọi loại hình năng lượng, không bù chéo giữa các nhóm khách hàng, đồng thời Nhà nước thực hiện điều tiết và chính sách hỗ trợ đúng đối tượng.

Mặt được của bù chéo trong giai đoạn quá độ được thể hiện ở hai khía cạnh. Thứ nhất, về an sinh và ổn định xã hội, bù chéo tạm thời đỡ cho một số nhóm như hộ thu nhập thấp, vùng xa, dịch vụ công khi thu nhập chưa theo kịp chi phí năng lượng. Quyết định 14/2025/QĐ TTg cũng thiết kế cơ chế hỗ trợ tiền điện cho hộ nghèo, hộ chính sách, tức là tách hỗ trợ xã hội ra khỏi cơ chế giá chung.

Thứ hai, về chống sốc giá đầu vào, trong các đợt biến động nhiên liệu giai đoạn 2022 đến 2023, bù chéo và neo giá giúp kiềm chế đột biến hóa đơn, dù chi phí chưa tính đủ tích tụ ở doanh nghiệp điện. Đến hết năm 2024, lỗ lũy kế của công ty mẹ EVN còn khoảng 44.792 tỉ đồng.

Đề cập đến mặt không được, PGS.TS Ngô Trí Long cho rằng, bù chéo mất công bằng và “trợ cấp ẩn”. Hộ dân, nhóm này phải gánh cho nhóm khác. Chuyên gia Ngô Trí Long lấy ví dụ, theo Quyết định 1279/QĐ-BCT (hiệu lực 10/5/2025): Sản xuất cấp điện áp ≥110 kV: 1.146 đ/kWh (giờ thấp điểm); 1.811 đ/kWh (giờ bình thường); 3.266 đ/kWh (giờ cao điểm). Giá bán lẻ bình quân toàn hệ thống là 2.204,0655 đ/kWh. Như vậy, giá giờ thấp điểm cho sản xuất chỉ ~52% mức bình quân, còn giờ bình thường ~82%. Trong khi bậc cao nhất của sinh hoạt là 3.460 đ/kWh, ~157% mức bình quân. Điều này cho thấy chênh lệch đáng kể giữa các nhóm khách hàng.

Bên cạnh đó, bù chéo làm méo mó tín hiệu thị trường, kìm hãm tiết kiệm năng lượng. Giá điện không phản ánh đúng chi phí biên theo thời gian và cấp điện áp làm giảm động lực đầu tư công nghệ tiết kiệm, cũng như dịch chuyển phụ tải sang giờ thấp điểm. Luật Điện lực 2024 vì thế đặt nguyên tắc giảm dần, tiến tới xóa bỏ bù chéo giữa các nhóm khách hàng và vùng miền khi thị trường bán lẻ cạnh tranh phát triển.

Không chỉ vậy, bù chéo còn đè nặng tài chính ngành điện và làm khó minh bạch. Trợ cấp chéo tích tụ thành chi phí chưa hạch toán đủ rồi chuyển thành lỗ, sau đó lại phải xử lý bằng điều chỉnh giá bình quân trong tương lai. Đây là một vòng xoáy kém minh bạch. 

Không bù chéo để công bằng và minh bạch

Theo chuyên gia kinh tế PGS. TS Ngô Trí Long, đây là hướng đi đúng luật và đúng chủ trương. Nghị quyết 70 yêu cầu giá điện vận hành theo tín hiệu thị trường, còn Luật Điện lực 2024 đã quy định giảm dần và tiến tới xóa bỏ bù chéo; các chính sách hỗ trợ xã hội phải được thực hiện tách biệt, minh bạch thay vì "ẩn" trong cơ chế giá chung.

Ông nhấn mạnh, nguyên tắc công bằng và trung lập cạnh tranh phải được đặt lên hàng đầu. Ai sử dụng dịch vụ nào, ở cấp điện áp và khung giờ nào thì phải trả đúng chi phí tác động lên hệ thống; không thể để hộ sinh hoạt gánh cho khối sản xuất, kinh doanh, cũng không thể để địa phương này bù cho nơi khác. Quyết định 14/2025/QĐ TTg đã thiết kế cơ cấu giá theo tỉ lệ phần trăm của giá bình quân cho từng nhóm khách hàng, tạo nền tảng phản ánh chi phí và linh hoạt điều chỉnh.

Theo ông Long, giá điện phản ánh đúng chi phí biên theo giờ thấp điểm, giờ cao điểm và theo cấp điện áp sẽ khuyến khích doanh nghiệp dịch chuyển phụ tải, đầu tư quản trị năng lượng, đồng thời giúp nhà đầu tư có tín hiệu thu hồi vốn ở những phân khúc chịu chi phí cao hơn. Cấu trúc giá TOU và phân cấp điện áp trong Quyết định 1279/QĐ-BCT thể hiện rõ định hướng này.

Ông cũng chỉ rõ, việc hỗ trợ cho nhóm yếu thế như hộ nghèo, hộ chính sách cần được chi trả trực tiếp qua hóa đơn hoặc ngân sách, thay vì để doanh nghiệp điện gánh khoản trợ cấp chéo rồi chuyển thành lỗ hoặc điều chỉnh giá về sau.

“Bù chéo từng có ý nghĩa trong giai đoạn quá độ, nhưng về dài hạn đã gây méo mó tín hiệu giá, bất công giữa các nhóm khách hàng và tích tụ chi phí ẩn. Vì vậy, Nghị quyết 70 và Luật Điện lực 2024 đã thống nhất chủ trương vận hành giá điện theo cơ chế thị trường, không bù chéo, đi kèm cơ chế hỗ trợ minh bạch cho đúng đối tượng. Đây là điều kiện tiên quyết để nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng, thu hút đầu tư và bảo đảm an ninh năng lượng bền vững”, chuyên gia Ngô Trí Long nhấn mạnh.

Không bù chéo là bước đi đúng luật, đúng chủ trương. Giá điện phải phản ánh đúng chi phí, công bằng giữa các nhóm khách hàng và minh bạch trong hỗ trợ xã hội, chuyên gia kinh tế PGS TS Ngô Trí Long nêu quan điểm.