Nghị quyết 70: Minh bạch giá điện, xóa bù chéo bằng cơ chế giá hai thành phần

Thị trường năng lượng minh bạch, không bù chéo

Nghị quyết 70-NQ/TW (NQ70) về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 nêu rõ, hoàn thiện thể chế, chính sách, xây dựng giá năng lượng minh bạch do thị trường quyết định, Nhà nước quản lý và không thực hiện bù chéo.

Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, PGS,TS Ngô Trí Long nhấn mạnh, dưới góc nhìn kinh tế - thể chế, đây là một giải pháp đúng hướng, đúng thời điểm để gỡ các nút thắt dài hạn của an ninh năng lượng và năng lực cạnh tranh.

NQ70 đặt ra “thị trường năng lượng đồng bộ, liên thông, giá do thị trường quyết định, có quản lý nhà nước, không bù chéo”, tác động tích cực là gì? Theo PGS,TS. Ngô Trí Long, điều này sẽ khơi thông đầu tư tư nhân khi giá phản ánh chi phí và rủi ro. Các dự án điện khí LNG, gió, mặt trời, lưu trữ và lưới truyền tải có khả năng huy động vốn tốt hơn; ngược lại, cơ chế áp trần giá LNG đang làm suy giảm khả thi tài chính của nhà máy khí.

Ông cho rằng, cải cách này cũng nâng cao hiệu quả phân bổ nguồn lực, xóa bù chéo giúp hộ tiêu dùng và doanh nghiệp “thấy” đúng chi phí công suất và thời điểm sử dụng (TOU), từ đó giảm phụ tải đỉnh, tránh đầu tư công suất đắt đỏ. OECD khuyến nghị cải cách thiết kế thị trường điện để thu hút tư nhân và giảm chi phí chuyển dịch năng lượng.

PGS.TS Ngô Trí Long nhấn mạnh, giải pháp này còn giúp giảm áp lực ngân sách nhà nước và cho EVN, minh bạch cấu phần giá và cơ chế điều chỉnh tự động (fuel pass-through, công suất, lưới) giúp tài chính ngành bền vững, tránh “điều chỉnh giật cục”. 

Ông cũng lưu ý, NQ70 đặt ra định hướng liên thông khu vực, điều này sẽ tăng độ mở và an ninh cung. Việt Nam đã và đang nhập điện lớn từ Lào (monsoon wind 600 MW, mục tiêu 5.000 MW đến khoảng năm 2030; các phương án cập nhật PDP8 còn nêu 9.360 -12.100 MW), góp phần đa dạng nguồn và tối ưu chi phí hệ thống.

Điều kiện tiên quyết để vận hành

PGS.TS Ngô Trí Long nhấn mạnh, để thành công cần thiết kế giá hai thành phần và lộ trình xóa bù chéo. Trong đó phải quy định rõ phần công suất sẵn sàng (định phí) và phần điện năng tiêu thụ (biến phí), kết hợp giá theo thời gian sử dụng và giá công suất cực đại. Đồng thời cần công khai phương pháp tính, chu kỳ điều chỉnh và các tham số nhiên liệu (than, LNG, nhập khẩu). EVN cũng đã kêu gọi triển khai cơ chế này để chấm dứt bù chéo.

Ông cho rằng, cần bảo vệ nhóm dễ tổn thương bằng hỗ trợ trực tiếp thay vì bù chéo qua giá. Các gói hỗ trợ tiền điện cho hộ nghèo, đối tượng chính sách đã được EVN triển khai khi điều chỉnh giá điện tháng 5/2025 và có thể mở rộng chuẩn nghèo năng lượng khi cần.

Một yêu cầu khác là đồng bộ hóa các thị trường than, khí, điện, tín chỉ carbon, bỏ các trần giá hành chính gây méo mó, chuyển sang khung giá và chi phí chuẩn mực quốc tế (indexation LNG, cơ chế hedging nhiên liệu). Đồng thời cho phép hợp đồng mua bán điện trung và dài hạn có chia sẻ rủi ro minh bạch. Bài học từ cơ chế trần giá LNG đã cho thấy rủi ro “đóng băng” đầu tư nếu can thiệp hành chính quá sâu.

PGS,TS Ngô Trí Long cũng nhấn mạnh vai trò xã hội hóa truyền tải, phân phối, bán lẻ có kiểm soát. Cần tách bạch hạch toán, mở cửa cạnh tranh từng phần theo lộ trình của NQ70, đồng thời xây dựng cơ quan điều tiết độc lập và chuẩn mực tiếp cận lưới (TPA) để bảo đảm tính trung lập hạ tầng.

Ông cho rằng Việt Nam phải đẩy nhanh liên kết lưới khu vực trong khuôn khổ ASEAN Power Grid, ưu tiên các đường dây 500 kV nhập khẩu từ Lào và Trung Quốc, chuẩn hóa cơ chế mua bán qua biên giới. ADB ước tính cần ít nhất 100 tỷ USD cho liên kết APG đến năm 2045. Càng minh bạch thị trường trong nước, càng dễ thu hút vốn quốc tế.

Bên cạnh đó, quản trị rủi ro lạm phát cũng là yêu cầu cấp thiết. Giá năng lượng do thị trường quyết định cần đi kèm cơ chế điều tiết nhịp nhàng để tránh cú sốc. Ngân hàng Nhà nước đã cảnh báo nguy cơ lạm phát từ cú hích giá điện, vì vậy cần phối hợp chính sách tài khóa và tín dụng để trung hòa.

PGS,TS. Ngô Trí Long cho biết, những chỉ dấu cần theo dõi trong quá trình triển khai là mức giá bán lẻ bình quân, tần suất điều chỉnh và độ minh bạch của cấu phần giá. Cùng với đó là tiến độ và khối lượng nhập khẩu điện, các đường dây liên kết, tỷ trọng nhiên liệu hóa thạch và năng lượng sạch trong cơ cấu phát. Hiện khoảng 56% điện từ hóa thạch, mục tiêu là giảm dần nhờ LNG linh hoạt, năng lượng tái tạo cộng lưu trữ và nhập khẩu thủy điện từ Lào.

NQ70 tạo khung chính sách để tái cấu trúc thị trường năng lượng. Giá do thị trường quyết định, Nhà nước điều tiết minh bạch, các phân ngành điện, than, dầu khí, năng lượng tái tạo vận hành thống nhất, liên thông khu vực. Đây là điều kiện cần để bảo đảm an ninh cung, giảm rủi ro tài chính cho hệ thống và tăng sức cạnh tranh của doanh nghiệp.

Vấn đề còn lại là kỷ luật thực thi: Xóa bù chéo theo lộ trình rõ ràng, bảo vệ đúng đối tượng bằng trợ cấp trực tiếp, bỏ trần giá hành chính gây méo mó, thúc đẩy liên kết khu vực và xã hội hóa hạ tầng truyền tải, phân phối theo chuẩn điều tiết hiện đại.

PGS.TS Ngô Trí Long nhấn mạnh, để thành công cần thiết kế giá hai thành phần và lộ trình xóa bù chéo. Trong đó phải quy định rõ phần công suất sẵn sàng (định phí) và phần điện năng tiêu thụ (biến phí), kết hợp giá theo thời gian sử dụng và giá công suất cực đại.