Ngăn thuốc lá lậu để bảo vệ doanh nghiệp, sức khỏe và ngân sách

Buôn lậu thuốc lá tiếp tục thách thức các cơ quan quản lý nhà nước, doanh nghiệp hợp pháp và sức khỏe cộng đồng. Những vụ hàng chục nghìn bao thuốc bị phát hiện tại nhiều địa bàn, có vụ tàng trữ trên 15.000 bao hay lô 6.000 gói ở vùng biên giới Tây Nam và các vụ việc lớn tại cảng biển (từng có lô 240.000 gói) phản ánh quy mô và thủ đoạn tinh vi của hoạt động này. Khảo sát vỏ bao rỗng (EPS) thực hiện tại 21 tỉnh, thu 10.000 vỏ bao trong quý IV/2024 cho thấy tỷ lệ thuốc lậu cao tập trung ở các tỉnh biên giới như An Giang, Tây Ninh và một số đô thị lớn, cho thấy nhu cầu và kênh tiêu thụ vẫn tồn tại.

Siết chặt chế tài, tăng cường phối hợp liên ngành để triệt phá buôn lậu

Thực tế bắt giữ nhiều vụ lớn nhỏ cho thấy biện pháp đơn lẻ không đủ. Nhà nước cần rà soát, hoàn thiện chế tài, trong đó tăng mức xử phạt hành chính với tổ chức, xử lý hình sự khi có dấu hiệu tội phạm có tổ chức; đồng thời bổ sung chế tài đủ răn đe đối với cả các chủ kho, bên vận chuyển và điểm bán. Việc sửa đổi một số nội dung trong các văn bản hiện hành (trong đó có các nghị định liên quan) cần tính tới mức răn đe và khả năng thi hành.

Phối hợp liên ngành là then chốt: Hải quan, Bộ đội Biên phòng, Quản lý thị trường, Công an, cơ quan quản lý cảng và chính quyền địa phương phải chia sẻ thông tin, phối hợp kiểm tra luồng hàng, tăng cường tuần tra khu vực cửa khẩu, điểm trung chuyển và chốt chặn các tuyến vận chuyển. Việc thành lập các tổ công tác liên ngành thường xuyên và ứng dụng cơ chế “phối hợp nhanh” khi có tin báo sẽ giúp triệt phá các đường dây có tổ chức thay vì chỉ xử lý tạm thời các vụ nhỏ lẻ.

Việc khởi tố, điều tra và truy tố các đầu mối tổ chức buôn lậu lớn phải được đẩy mạnh để tạo tính răn đe; đồng thời công tác xử lý vi phạm hành chính phải đảm bảo thủ tục chặt chẽ, tránh lọt lọt tội phạm do kỹ thuật tố tụng.

Truy xuất nguồn gốc, EPS và lộ trình thuế hợp lý - bộ công cụ chống lậu hiệu quả

Ngoài biện pháp hành chính - nghiệp vụ, công nghệ và dữ liệu là công cụ quyết định. Bắt buộc áp dụng hệ thống truy xuất nguồn gốc cho sản phẩm thuốc lá (mã QR/NFC hoặc mã vạch tiêu chuẩn), liên kết cơ sở dữ liệu nhà sản xuất - phân phối - Hải quan để kiểm tra tính hợp pháp từng lô hàng. Bao bì chống giả, tem xác thực giúp doanh nghiệp bảo vệ thương hiệu và tạo cơ sở pháp lý khi phát hiện hàng giả, hàng lậu.

EPS (Empty Pack Survey) là công cụ đánh giá thị trường: thu thập vỏ bao sử dụng để phân tích dấu hiệu không có tem, bao bì giả hoặc dấu hiệu nhập lậu, từ đó ước lượng quy mô thị trường bất hợp pháp và xác định “điểm nóng”. EPS quý IV/2024 (21 tỉnh, 10.000 vỏ bao) đã chỉ ra khu vực trọng điểm cần ưu tiên nguồn lực. Cần chuẩn hóa phương pháp EPS, tổ chức định kỳ và công khai kết quả để làm căn cứ chính sách.

Về chính sách thuế, kinh nghiệm cho thấy điều chỉnh thuế tiêu thụ đặc biệt cần cơ sở đánh giá tác động và lộ trình. Tăng thuế đột ngột có thể làm tăng chênh lệch giá giữa hàng hợp pháp và hàng lậu, tạo động cơ cho nhập lậu. Do đó, mọi điều chỉnh phải đi kèm với gia tăng năng lực thực thi biên giới, kiểm soát cảng và hệ thống truy xuất nguồn gốc.

Vai trò doanh nghiệp: doanh nghiệp hợp pháp cần chủ động trang bị công nghệ chống giả, phối hợp báo tin với cơ quan chức năng, sử dụng biện pháp pháp lý xử lý cạnh tranh không lành mạnh, đồng thời tham gia truyền thông về rủi ro sức khỏe của hàng lậu để giảm cầu. Truyền thông công tác xã hội có thể phối hợp giữa cơ quan quản lý và doanh nghiệp nhằm vừa giảm tiêu thụ vừa bảo vệ lợi ích hợp pháp.

Song song đó, truyền thông cho người dân về rủi ro sức khỏe từ thuốc lá lậu, hậu quả pháp lý khi mua bán hàng cấm, cũng như tuyên truyền trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp thuốc lá hợp pháp sẽ giúp giảm cầu, từ đó giảm nguồn tiêu thụ hàng lậu.

Chống thuốc lá lậu không thể chỉ dựa vào bắt giữ đơn lẻ mà cần chiến lược đa tầng: hoàn thiện pháp luật, phối hợp liên ngành, ứng dụng công nghệ truy xuất, điều chỉnh chính sách thuế thận trọng và đặt doanh nghiệp hợp pháp vào trung tâm của giải pháp. Khi các biện pháp được triển khai đồng bộ, vừa bảo vệ ngân sách vừa duy trì cạnh tranh công bằng cho doanh nghiệp nội địa, đồng thời giảm thiểu rủi ro sức khỏe cho người dân.

Các chuyên gia cho rằng cần rà soát, tăng chế tài xử phạt với tổ chức buôn lậu; xử lý hình sự khi có dấu hiệu tội phạm có tổ chức.

Tăng cường phối hợp Hải quan - Biên phòng - Quản lý thị trường - Công an - chính quyền địa phương.

Áp dụng hệ thống truy xuất nguồn gốc bắt buộc (QR/NFC/mã vạch chuẩn) và bao bì chống giả.

Chuẩn hóa, mở rộng EPS định kỳ làm cơ sở hoạch định chính sách.

Xây dựng lộ trình điều chỉnh thuế đi kèm năng lực chống lậu; doanh nghiệp chủ động phối hợp và bảo vệ thương hiệu.