Nga cắt khí đốt qua Ukraine, châu Âu ảnh hưởng thế nào?

Châu Âu đối mặt thách thức năng lượng

Bước sang năm 2025, một sự kiện chấn động đã xảy ra: Nga chính thức ngừng cung cấp khí đốt cho châu Âu qua Ukraine, đánh dấu sự kết thúc của thời kỳ thống trị thị trường khí đốt châu Âu của Moscow. Việc này diễn ra khi thỏa thuận quá cảnh 5 năm giữa hai quốc gia đã hết hạn và Kiev đã không đồng ý gia hạn trong bối cảnh căng thẳng chiến sự.

Gazprom, tập đoàn năng lượng khổng lồ của Nga, xác nhận đường ống qua Ukraine đã hoàn toàn ngừng hoạt động từ ngày 1/1, khi Ukraine kiên quyết từ chối gia hạn các thỏa thuận quá cảnh. Điều này đồng nghĩa châu Âu sẽ mất đi 5% nguồn cung khí đốt nhập khẩu từ Nga, một con số không hề nhỏ trong bối cảnh nhu cầu sưởi ấm trong mùa đông thường tăng cao.

Nhiệt độ giảm mạnh và sự lo ngại về nguồn cung khiến giá khí đốt tại châu Âu tăng vọt, lên tới mức cao kỷ lục. Kể từ giữa tháng 9/2024, giá khí đốt đã tăng gần 40%, trong khi lượng dự trữ khí đốt trong khu vực đang giảm với tốc độ nhanh nhất kể từ năm 2021, hiện chỉ còn khoảng 75% công suất. Nhu cầu sưởi ấm tăng vọt trong mùa đông càng đẩy thêm tình trạng khan hiếm năng lượng.

Cơ sở lưu trữ khí đốt của Gazprom ở Kasimov, Nga. Ảnh: Bloomberg

Ngừng hoạt động của đường ống quá cảnh này sẽ khiến Ukraine mất khoảng 1 tỷ Euro phí vận chuyển hàng năm, trong khi Gazprom cũng thiệt hại 5 tỷ Euro. Tuy nhiên, Nga vẫn tiếp tục xuất khẩu khí đốt sang châu Âu qua đường ống TurkStream dưới Biển Đen, dù nguồn cung này không thể thay thế hoàn toàn.

Không chỉ có vậy, các đường ống khí đốt quan trọng khác, như Yamal - châu Âu và Nord Stream, đều đã ngừng hoạt động sau các lệnh trừng phạt và sự cố kỹ thuật. Đường ống Nord Stream 2, hoàn thành vào mùa thu 2021, cũng không bao giờ được đưa vào sử dụng sau khi xung đột Nga - Ukraine bùng phát.

Trước bối cảnh này, Tổng thống Ukraine đã đưa ra tuyên bố cứng rắn về quyết định ngừng cung cấp khí đốt, khi mà châu Âu, đặc biệt là các nước Tây Âu, không còn phụ thuộc quá nhiều vào khí đốt Nga. Liên minh châu Âu (EU) cũng đặt mục tiêu "đóng cửa" hoàn toàn nguồn cung khí đốt từ Nga vào năm 2027, khép lại một chương lịch sử dài đầy biến động của thị trường năng lượng toàn cầu.

Thời kỳ đỉnh cao của Nga trên thị trường khí đốt châu Âu

Nga đã cung cấp khí đốt cho châu Âu qua Ukraine từ năm 1991, đánh dấu một chương dài trong mối quan hệ năng lượng giữa hai bên. Vào thời kỳ đỉnh cao, Moscow đã chiếm tới 35% lượng khí đốt nhập khẩu của châu Âu, tạo nên một sự phụ thuộc không thể thiếu đối với nền kinh tế của khu vực. Tuy nhiên, tình hình đã thay đổi chóng vánh. Vào năm 2023, lượng khí đốt mà Nga chuyển qua Ukraine chỉ còn khoảng 15 tỷ m³, giảm mạnh so với 65 tỷ m³ vào năm 2020 khi thỏa thuận quá cảnh 5 năm giữa Moscow và Kiev bắt đầu có hiệu lực.

Phó Thủ tướng Nga, Alexander Novak, đã lên tiếng khẳng định rằng dù có phải đối mặt với các biện pháp trừng phạt từ phương Tây, nhu cầu khí đốt Nga tại châu Âu vẫn rất lớn. Ông nhấn mạnh: "Khí đốt tự nhiên vẫn là một sản phẩm không thể thiếu đối với các quốc gia châu Âu, và khí đốt Nga, với lợi thế về giá cả và logistics, vẫn là lựa chọn tối ưu". Đây là một tuyên bố mạnh mẽ, cho thấy dù cuộc xung đột với Ukraine và các lệnh trừng phạt quốc tế có thể làm khó khăn thêm cho Nga, nhưng vẫn không thể phủ nhận sự cần thiết của khí đốt Nga đối với nền kinh tế châu Âu.

Dẫu vậy, những thay đổi về hợp đồng quá cảnh khí đốt cũng mang lại không ít thử thách cho xuất khẩu khí đốt của Nga. Thỏa thuận quá cảnh kéo dài 5 năm giữa Moscow và Kiev đã chính thức hết hiệu lực, khiến một nửa lượng khí đốt của Nga sang châu Âu không còn đi qua Ukraine. Thay vào đó, phần còn lại sẽ được chuyển qua đường ống TurkStream dưới Biển Đen, một tuyến đường ống đã được Nga xây dựng để giảm bớt sự phụ thuộc vào Ukraine. Tuy nhiên, điều này cũng khiến Nga phải đối mặt với chi phí vận chuyển cao hơn và những rủi ro về an ninh khi vận chuyển khí đốt qua khu vực Biển Đen.

Mặc dù xuất khẩu khí đốt qua các đường ống đang gặp khó khăn, Nga vẫn có thể tăng cường xuất khẩu khí hóa lỏng (LNG) bằng đường biển. Tuy nhiên, các nước châu Âu hiện chưa có kế hoạch dừng mua LNG từ Nga hoàn toàn, mặc dù họ đã cam kết giảm dần việc nhập khẩu khí đốt từ Moscow cho đến năm 2027. Điều này đồng nghĩa với việc Nga vẫn duy trì được một thị trường tiêu thụ quan trọng tại châu Âu, dù nguồn cung LNG từ các quốc gia khác như Na Uy, Mỹ và Qatar đang gia tăng. Thực tế, các quốc gia EU đã đẩy mạnh nhập khẩu LNG từ Mỹ và các nước khác, trong khi các thành viên như Ba Lan, Phần Lan, và Hà Lan đã tự ngừng nhập LNG từ Nga từ lâu để giảm sự phụ thuộc vào Moscow.

Kể từ khi chiến sự Nga - Ukraine nổ ra, tình hình xuất khẩu khí đốt của Nga sang Liên minh châu Âu đã thay đổi đáng kể. Gazprom, tập đoàn năng lượng quốc gia của Nga, buộc phải giảm mạnh lượng khí đốt xuất khẩu do các lệnh trừng phạt khắt khe từ phương Tây, cũng như những nghi vấn liên quan đến vụ phá hoại hệ thống đường ống Nord Stream. Mặt khác, sự gia tăng chi phí hàng hóa toàn cầu, ảnh hưởng từ đại dịch Covid-19, và những bất ổn chính trị đã khiến giá năng lượng tại châu Âu leo thang, đẩy các quốc gia trong khu vực phải tìm cách đa dạng hóa nguồn cung.

Đặc biệt, một số thành viên của EU, như Ba Lan, Bulgaria, Phần Lan, Hà Lan và Đan Mạch, đã chủ động ngừng nhập khẩu LNG từ Nga, chuyển sang tăng cường mua khí LNG từ Mỹ để đảm bảo an ninh năng lượng. Mặc dù vậy, Phó Thủ tướng Nga Alexander Novak vẫn khẳng định rằng Nga sẽ tiếp tục cung cấp khí đốt tự nhiên cho châu Âu thông qua các đường ống không qua Ukraine, bao gồm hệ thống đường ống trung tâm khí đốt đi qua Thổ Nhĩ Kỳ. Ngoài ra, Nga cũng có thể vận chuyển LNG bằng tàu biển, một lựa chọn linh hoạt nhưng cũng tốn kém hơn so với vận chuyển qua đường ống.

Nga tự tin rằng châu Âu vẫn sẽ tiếp tục phụ thuộc vào nguồn cung khí đốt của mình, dù có những thay đổi trong chính sách năng lượng. Lý do là giá khí đốt của Nga vẫn rất cạnh tranh, giúp các quốc gia châu Âu duy trì mức chi phí năng lượng hợp lý trong khi giảm thiểu ảnh hưởng từ sự bất ổn trên thị trường năng lượng toàn cầu.

Trong bối cảnh đó, dầu và khí đốt vẫn là các mặt hàng chiến lược quan trọng, có ảnh hưởng sâu rộng đến các nền kinh tế toàn cầu. Sự biến động về giá năng lượng có thể gây ra những tác động mạnh mẽ đối với các quốc gia tiêu thụ, trong khi Nga vẫn được hưởng lợi từ việc duy trì giá dầu và khí đốt cao như trong các giai đoạn 2008, 2011-2014, và đặc biệt là năm 2022. Tương lai của thị trường năng lượng toàn cầu vẫn còn rất nhiều điều không chắc chắn, và sự điều chỉnh trong chiến lược năng lượng của các quốc gia châu Âu có thể sẽ là yếu tố quyết định trong những năm tới.

Khủng hoảng kinh tế và cuộc đua LNG mới

Kể từ năm 2022, Liên minh châu Âu (EU) đã đẩy mạnh các nỗ lực giảm sự phụ thuộc vào năng lượng Nga, đặc biệt là khí đốt, trong bối cảnh chiến sự Nga-Ukraine và các lệnh trừng phạt quốc tế. Theo số liệu từ Brussels, trong năm 2023, khí đốt Nga chỉ còn chiếm khoảng 8% tổng lượng nhập khẩu của EU, giảm mạnh so với hơn 40% vào năm 2021. Đây là một cú sốc lớn đối với ngành năng lượng của Nga và phản ánh sự chuyển dịch mạnh mẽ của châu Âu sang các nguồn cung thay thế, đặc biệt là từ Qatar và Mỹ.

Châu Âu liệu có ảnh hưởng khi Nga 'khoá van' khí đốt qua Ukraine? Ảnh: Bloomberg

Tuy nhiên, sự chuyển hướng này không diễn ra mà không có tổn thất. Gazprom, tập đoàn năng lượng quốc gia của Nga, đã ghi nhận khoản lỗ lên tới 7 tỷ USD vào năm 2022, lần đầu tiên trong hơn 25 năm qua. Đó là hệ quả trực tiếp từ việc mất đi thị trường lớn nhất cho khí đốt Nga tại châu Âu, khi các quốc gia EU tìm cách thoát khỏi sự lệ thuộc vào nguồn năng lượng của Moscow.

Tuy vậy, không phải toàn bộ châu Âu đều có thể dễ dàng chuyển đổi. Một số quốc gia ở phía Đông EU, như Hungary và Slovakia, vẫn phụ thuộc rất lớn vào khí đốt Nga, điều này khiến họ gặp khó khăn trong việc tìm các nguồn thay thế. Đặc biệt, các quốc gia ngoài EU như Moldova cũng đang đối mặt với nguy cơ lớn về an ninh năng lượng khi đường ống khí đốt qua Ukraine ngừng hoạt động.

Nga từng cung cấp gần một nửa lượng khí đốt cho Liên minh châu Âu, do đó, việc mất đi nguồn cung khí đốt giá rẻ từ Nga đã gây ra những cú sốc lớn cho nền kinh tế EU. Điều này đã góp phần làm suy giảm nghiêm trọng nền kinh tế, khiến lạm phát tăng vọt và đẩy khủng hoảng chi phí sinh hoạt trở nên trầm trọng hơn. Dù EU đã có những nỗ lực lớn trong việc thay thế khí đốt Nga bằng các nguồn cung mới, tác động của sự thay đổi này vẫn rất rõ rệt.

Giá năng lượng tăng cao đang đe dọa khả năng cạnh tranh của nền công nghiệp châu Âu, đặc biệt là khi so với các cường quốc kinh tế khác như Mỹ và Trung Quốc. Các doanh nghiệp châu Âu đang phải đối mặt với chi phí sản xuất ngày càng tăng, ảnh hưởng trực tiếp đến sức cạnh tranh toàn cầu của khu vực.

Không chỉ gặp khó khăn trong việc duy trì lượng LNG nhập khẩu từ Mỹ, EU còn phải đối mặt với một thách thức lớn khác là các nhà cung cấp LNG của Mỹ đã bắt đầu giảm lượng khí đốt xuất khẩu sang châu Âu, thay vào đó chuyển hướng sang châu Á, nơi mức giá cao hơn. Đây là một vấn đề lớn đối với EU, khi họ phải cạnh tranh gay gắt với Trung Quốc trong việc nhập khẩu LNG, đặc biệt là từ Mỹ, tạo ra một cuộc đua nguồn cung giữa các khu vực.

Châu Âu đang ở một bước ngoặt quan trọng trong chiến lược năng lượng của mình, khi phải đối mặt với không chỉ khủng hoảng chi phí sinh hoạt, mà còn những thách thức trong việc duy trì sự ổn định kinh tế và năng lượng.