Na Uy tinh gọn chính quyền, Việt Nam học được gì?

Trong hơn một thập kỷ qua, Na Uy đã triển khai một loạt cải cách hành chính nhằm tái cấu trúc hệ thống chính quyền địa phương và vùng, với mục tiêu nâng cao hiệu quả quản trị và chất lượng cung cấp dịch vụ công. Đây là một quá trình cải cách có hệ thống, mang tính thể chế rõ nét, và thể hiện tầm nhìn chiến lược về mô hình chính quyền hiện đại - phân quyền nhưng vẫn đảm bảo hiệu quả và trách nhiệm giải trình.

Trước cải cách: Hệ thống phân quyền mạnh với hai cấp chính quyền địa phương

Theo báo cáo Local and regional democracy in Norway - báo cáo đánh giá thực trạng dân chủ địa phương và vùng tại Na Uy do Hội đồng Các chính quyền địa phương và vùng thuộc Hội đồng châu Âu (Council of Europe) công bố, Na Uy là một quốc gia đơn nhất nhưng có mô hình quản trị phân quyền mạnh, với hai cấp chính quyền địa phương rõ ràng: Cấp đô thị (municipalities – kommuner) và cấp vùng/hạt (counties – fylker).

Trước cải cách, hệ thống gồm 428 chính quyền cấp đô thị và 19 chính quyền cấp hạt. Sự chênh lệch giữa các đơn vị là rất lớn về diện tích, dân số và năng lực quản trị: Hơn một nửa số đô thị có dưới 5.000 dân, trong khi Oslo - vừa là thành phố vừa là hạt - có hơn 620.000 dân.

Đến ngày 1/1/2020, Na Uy tinh gọn bộ máy bằng cách giảm số lượng chính quyền đô thị từ 428 còn 356, trong đó 119 đô thị được sáp nhập thành 47 đơn vị mới. (Ảnh minh họa)

Chính quyền đô thị phụ trách các dịch vụ thiết yếu nhất như giáo dục phổ thông cơ sở, y tế ban đầu, phúc lợi xã hội, quy hoạch địa phương, cấp nước, vệ sinh môi trường, giao thông nội thị và phát triển kinh tế - văn hóa. Trong khi đó, chính quyền hạt đảm nhiệm giáo dục trung học phổ thông, giao thông công cộng liên vùng, quy hoạch tổng thể, phát triển kinh tế vùng, bảo tồn di sản và quản lý môi trường cấp vùng.

Dù được phân quyền rộng rãi, cả hai cấp đều chịu sự giám sát từ trung ương, đặc biệt thông qua vai trò của thống đốc hạt (County Governor), người có trách nhiệm đảm bảo tính hợp pháp trong các quyết sách và điều phối sự hiện diện của chính quyền trung ương tại địa phương.

Giai đoạn cải cách: Hướng đến tinh gọn và hiệu quả

Về quá trình cải cách cấp đô thị: Theo thông tin từ trang KS.no - trang chính thức của KS - Hiệp hội Chính quyền địa phương Na Uy, năm 2014, Quốc hội Na Uy thông qua chương trình cải cách cấp đô thị với phương châm “tự nguyện nhưng có định hướng rõ ràng”. Các đô thị được khuyến khích sáp nhập để hình thành đơn vị hành chính lớn hơn, có đủ năng lực và quy mô để thực hiện đầy đủ chức năng, đồng thời hưởng ưu đãi ngân sách.

Đến ngày 1/1/2020, Na Uy tinh gọn bộ máy bằng cách giảm số lượng chính quyền đô thị từ 428 còn 356 (trong đó 119 đô thị được sáp nhập thành 47 đơn vị mới). Hệ quả là gần 1/3 dân số Na Uy sinh sống trong các đô thị sáp nhập, trong đó 9/15 đô thị lớn nhất là các đơn vị mới sau cải cách.

Chính phủ Na Uy khẳng định mục tiêu cải cách là: Cung cấp dịch vụ công tốt và đồng đều hơn, phát triển cộng đồng toàn diện, nâng cao năng lực tài chính và tăng cường dân chủ ở cấp địa phương.

Về quá trình cải cách cấp hạt: Khác với cấp đô thị, cấu trúc hạt gần như không thay đổi trong suốt 150 năm. Tuy nhiên, năm 2016, một sách trắng về cải cách vùng được công bố, khởi đầu cho quá trình cải cách lớn nhất từ trước tới nay ở cấp này. Cải cách được triển khai từ 1/1/2020 với hai trụ cột:

Thứ nhất, chuyển giao nhiệm vụ quản lý đường bộ cấp hạt từ Cơ quan Quản lý đường bộ Quốc gia (NPRA) sang chính quyền các hạt - áp dụng cho tất cả các hạt ở Na Uy (trừ thành phố kiêm hạt Oslo).

Thứ hai, sáp nhập các hạt: Giảm số lượng chính quyền các hạt từ 19 xuống còn 11. Tuy nhiên, không phải tất cả các hạt đều bị sáp nhập. Ví dụ, các hạt Oslo, Nordland và Rogaland không được sáp nhập với bất kỳ hạt nào khác.

Theo thông tin từ trang Sciencedirect - một trong những trang về cơ sở dữ liệu lớn nhất thế giới, cuộc cải cách cấp vùng của Na Uy năm 2020 đã gây ra nhiều tranh cãi chính trị. Sau cuộc bầu cử năm 2021, một chính phủ mới lên nắm quyền và tiến hành đảo ngược một phần cải cách này. Một số hạt từng được sáp nhập vào năm 2020 đã được tách ra, có hiệu lực từ ngày 1/1/2024. Số lượng chính quyền cấp hạt tăng lên thành 15. Tuy nhiên, trách nhiệm quản lý đường cấp hạt không được chuyển lại cho NPRA mà vẫn do các hạt đảm nhiệm.

Hệ lụy thể chế

Việc chuyển giao quyền quản lý hạ tầng từ NPRA về các hạt đặt ra những thách thức lớn về năng lực thể chế. Nhiều hạt phải xây dựng mới toàn bộ hệ thống quản lý kỹ thuật, tài chính và nhân sự. Theo nghiên cứu của Nævestad et al. (2024), số lượng nhân sự NPRA giảm mạnh, trong khi các hạt - vốn chưa có kinh nghiệm - tiếp nhận vai trò mới, khiến nguy cơ thiếu điều phối và suy giảm chất lượng an toàn giao thông tăng cao.

Việc chuyển từ một mô hình tập trung từ một cơ quan lớn (NPRA) sang hệ thống phân tán với nhiều đơn vị nhỏ, dù mang lại cơ hội linh hoạt và sát thực tiễn hơn, cũng đòi hỏi năng lực điều phối và xây dựng chính sách đồng bộ ở cấp trung ương và cấp hạt. Nếu thiếu điều này, nguy cơ phân mảnh, mất kiểm soát chất lượng và lãng phí nguồn lực là rất rõ ràng.

Bài học cho Việt Nam

Trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh cải cách thể chế, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước và xây dựng chính quyền điện tử hướng tới chính phủ số, mô hình chính quyền Na Uy mang đến nhiều bài học quan trọng:

Thứ nhất, củng cố quy mô và năng lực chính quyền địa phương: Việc sáp nhập các đơn vị hành chính nhỏ để hình thành các đơn vị có quy mô đủ lớn, đủ sức thực hiện đầy đủ chức năng, là điều Việt Nam cần cân nhắc, đặc biệt ở các tỉnh miền núi, vùng sâu, nơi có đơn vị hành chính quá nhỏ, thiếu nhân lực và ngân sách.

Thứ hai, phân cấp nhưng đi đôi với đầu tư năng lực: Việc trao thêm quyền cho địa phương phải đi kèm với nâng cao năng lực cán bộ, hệ thống quản lý và cơ chế kiểm soát. Tránh tình trạng “giao việc nhưng không giao quyền - không cấp nguồn lực”.

Thứ ba, tăng cường cơ chế phối hợp và giám sát: Kinh nghiệm Na Uy cho thấy sự phân quyền thành công phụ thuộc lớn vào khả năng điều phối giữa các cấp, đặc biệt trong lĩnh vực liên ngành như hạ tầng, môi trường, y tế.

Thứ tư, giữ vững vai trò điều phối của trung ương: Dù phân quyền mạnh, chính phủ trung ương vẫn phải đảm bảo giám sát tính pháp lý, tính thống nhất chính sách và chất lượng dịch vụ công.

Thứ năm, đặt trọng tâm vào người dân: Cải cách hướng tới mục tiêu nâng cao chất lượng dịch vụ, giảm chi phí xã hội và mang lại lợi ích cụ thể cho người dân – đó cũng nên là tiêu chí quan trọng trong mọi quyết sách cải cách hành chính ở Việt Nam.

Từ mô hình Na Uy, có thể thấy rằng, thành công của cải cách không chỉ nằm ở thiết kế thể chế, mà còn phụ thuộc vào quá trình thực thi, năng lực đội ngũ, sự đồng thuận xã hội và cơ chế đánh giá - điều chỉnh linh hoạt.