Ở những vùng cao như Lạng Sơn hay Lào Cai, những đồi quế và rừng hồi xanh ngát đã gắn bó với bà con dân tộc từ bao đời. Nhưng phải đến khi có những doanh nghiệp như Công ty CP Quế hồi Việt Nam (Vinasamex) đồng hành, những cây quế, hoa hồi mới thực sự bước ra thế giới.
Câu chuyện từ Công ty cổ phần Sản xuất và Xuất khẩu quế hồi (Vinasamex) cho thấy, trước đây, sản phẩm quế hồi gia vị nói riêng và nông sản vùng cao nói chung của người dân chủ yếu xuất khẩu sang Trung Quốc. Sau này, khi đầu tư vào vùng nguyên liệu tại Yên Bái, Lào Cai, Vinasamex mong muốn mang sản phẩm xuất khẩu sang một số thị trường khác để đa dạng thị trường. Giai đoạn đầu, công ty bán sang một số thị trường trung và thấp cấp, không đòi hỏi về chất lượng, tiêu chuẩn sản phẩm và chúng tôi cũng không làm bất cứ chứng nhận nào mà vẫn bán được rất nhiều. Tuy nhiên sau 3 năm, doanh nghiệp gần như không có lợi nhuận bởi bán sản phẩm khách hàng mong muốn có giá rẻ nhất. Sau đó, Vinasamex quyết định chuyển sang nông nghiệp hữu cơ và hiệu quả thu được là rất lớn.
Nếu mười năm trước, một hecta quế chỉ mang lại thu nhập khoảng mười triệu đồng mỗi năm, thì nay con số ấy đã tăng lên gấp mười lần, đạt 120-150 triệu đồng, nhờ chuyển đổi xanh từ sản xuất truyền thống sang sản xuất hữu cơ. Sự chuyển mình này không chỉ mang lại giá trị kinh tế, mà còn mở ra một câu chuyện về phát triển bền vững, công bằng và giàu bản sắc.
Đối với sản phẩm cà phê, Công ty cổ phần cà phê Detech đã làm việc với 500 hộ tại vùng nguyên liệu cà phê Sơn La. Thông qua Rainforest Alliance, bà con nông dân được học, được đào tạo kiến thức về quản trị rủi ro, an toàn lao động, nâng cao nhận thức về hệ sinh thái nông nghiệp.
Bên cạnh đó, doanh nghiệp này còn lên kế hoạch khích lệ nông dân đổi mới sáng tạo, quản trị tốt hơn trong chính công việc hằng ngày của họ, sắp xếp những công việc liên quan đến an toàn lao động nhằm giảm thiểu rủi ro.
Câu chuyện của Vinasamex hay Detech Coffee cũng chính là hình ảnh thu nhỏ của hành trình xuất khẩu sản phẩm vùng đồng bào dân tộc thiểu số ra thị trường quốc tế. Số liệu từ Cục Hải quan cho biết, 7 tháng đầu năm 2025, tổng trị giá xuất nhập khẩu hàng hóa đạt 514,72 tỷ USD, tăng 16,3% (tương ứng tăng 72,27 tỷ USD) so cùng kỳ năm 2024. Riêng hàng hoá của đồng bào dân tộc thiểu số như gạo, cà phê, tiêu, cây gia vị… ngày càng có kim ngạch tăng cao.
Hành trình xuất khẩu sản phẩm ra nước ngoài là hành trình đầy gian nan, khi phải vượt qua vô vàn “cửa ải” khắt khe của các thị trường xuất khẩu khó tính như Bắc Âu, Mỹ hay Nhật Bản.
Đơn cử, người tiêu dùng Bắc Âu được mệnh danh là “phòng thí nghiệm” tiêu dùng của thế giới. Ở đây, một sản phẩm chỉ thực sự có giá trị khi hội đủ ba yếu tố: tư duy xanh - câu chuyện bền vững - trải nghiệm khác biệt. Họ muốn biết sản phẩm đến từ đâu, có làm tổn hại môi trường không, có mang lại thu nhập công bằng cho nông dân không, và có gì mới lạ so với những hương vị quen thuộc từ Brazil, Ethiopia hay Ấn Độ.
Bà Nguyễn Thị Hoàng Thuý, Vụ trưởng, Trưởng Cơ quan Thương vụ Việt Nam tại Thuỵ Điển, kiêm nhiệm thị trường Bắc Âu cho biết, trong bối cảnh đó, nông sản vùng đồng bào dân tộc thiểu số có lợi thế riêng. Một tách cà phê Arabica từ cao nguyên đá lạnh, một nhúm hạt tiêu từ đất đỏ bazan, hay thanh quế từ rừng già Việt Nam, tất cả đều mang trong mình câu chuyện văn hóa, tri thức bản địa và giá trị cộng đồng. Bên cạnh đó, những khu vực sản xuất nằm trên núi cao, ít nhiều chưa bị tác động bởi bàn tay con người là yếu tố vô cùng quan trọng để sản phẩm đạt được chứng nhận organic (hữu cơ). Đây là những “giá trị mềm” mà ít đối thủ có thể cạnh tranh.
Tuy nhiên, để vượt qua rào cản kỹ thuật và phi thuế quan, doanh nghiệp Việt buộc phải chuyên nghiệp hóa toàn bộ chuỗi giá trị. Từ khâu kiểm soát vùng nguyên liệu, áp dụng chứng nhận quốc tế, đến chế biến sâu và xây dựng thương hiệu. Chỉ cần một sai sót nhỏ về dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, bao bì không thân thiện môi trường, hay thiếu minh bạch trong truy xuất nguồn gốc, lô hàng có thể bị trả về ngay lập tức.
Một trong những “nút thắt” lớn nhất là logistics. Đơn cử, để xuất khẩu sang Thuỵ Điển, hiện nay, hàng Việt Nam thường phải trung chuyển qua các cảng lớn ở Hà Lan, Đức, Bỉ trước khi đến thị trường chính, làm tăng chi phí và giảm sức cạnh tranh.
Bên cạnh đó, hiện nay các địa phương chưa có quy hoạch về việc sản xuất hữu cơ, chưa có các cơ chế, chính sách riêng hỗ trợ cho hoạt động sản xuất mà chủ yếu là lồng ghép trong các chương trình khác như chương trình phát triển nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, hỗ trợ liên kết sản xuất và tiêu thụ nông sản thông qua hợp đồng.
Chưa kể, quy mô sản xuất nhỏ đang hạn chế lớn cho việc áp dụng các hình thức sản khép kín, tập trung. Mặt khác, do thói quen và tư duy cũ trong sản xuất như sử dụng quá mức phân bón vô cơ, lạm dụng thuốc bảo vệ thực vật cũng làm ảnh hưởng đến việc đầu tư phát triển nông nghiệp xanh. Thêm nữa, sự hỗ trợ của nhà nước đối với nông nghiệp xanh và quảng bá nông nghiệp xanh dù có nhưng hiện nay vẫn chưa đầy đủ. Trong khi doanh nghiệp Việt Nam còn rất nhiều hạn chế về nguồn lực để đầu tư vào lĩnh vực này.
Chuyên gia nông nghiệp Hoàng Trọng Thuỷ cho biết, thực hiện nông nghiệp xanh, nông nghiệp hữu cơ đòi hỏi doanh nghiệp phải xây dựng chuỗi liên kết chặt chẽ với người nông dân. Nhờ đó, hoạt động này giúp người sản xuất không chỉ tối ưu hóa tài nguyên, giảm phân bón, nước trong canh tác nông nghiệp, sử dụng năng lượng tái tạo, giảm chi phí "đầu vào" mà còn giúp cải thiện hiệu suất, chất lượng sản phẩm. Song song với đó, doanh nghiệp sản xuất - thương mại sẽ đáp ứng được các tiêu chuẩn chung trong sản xuất, sản phẩm... theo đúng yêu cầu của thị trường nhập khẩu; giá trị thương hiệu tăng, dễ thâm nhập các thị trường có giá trị cao... Song, để làm được điều này, Nhà nước cần đóng vai trò dẫn dắt và trở thành bệ đỡ cho doanh nghiệp, người nông dân.
Về phía các cơ quan chức năng, hiện Thương vụ Việt Nam tại Thuỵ Điển, kiêm nhiệm thị trường Bắc Âu cho biết, thương vụ đã phối hợp với các doanh nghiệp sở tại nỗ lực mở tuyến vận tải trực tiếp Việt Nam - Bắc Âu đang được Thương vụ Việt Nam tại Thụy Điển xúc tiến mạnh mẽ, hứa hẹn giúp rút ngắn hành trình cho nông sản.
Song song, các chương trình xúc tiến thương mại cũng được triển khai thông qua các giải pháp như kết nối trực tiếp với hệ thống bán lẻ, hỗ trợ doanh nghiệp đạt chứng nhận quốc tế, quảng bá câu chuyện sản phẩm, mở rộng sang kênh thương mại điện tử xuyên biên giới - nơi người tiêu dùng Bắc Âu ngày càng ưa chuộng hàng đặc sản, hữu cơ.
Ở góc nhìn kinh tế, các chuyên gia khẳng định: lợi thế cạnh tranh của Việt Nam là tuyệt đối. Với nhiều sản phẩm như quế, hồi, hồ tiêu, chúng ta chiếm tới 40-80% tổng cung toàn cầu. Nhưng để biến lợi thế ấy thành giá trị gia tăng, điều quan trọng là chế biến sâu, xây dựng thương hiệu, và đáp ứng tiêu chuẩn khắt khe từ kỹ thuật đến xã hội - môi trường.
Các hiệp định thương mại tự do, đặc biệt là EVFTA, cũng mở ra “tấm vé vàng” để nông sản vùng dân tộc thâm nhập sâu vào châu Âu. Nhưng hiệp định chỉ là điều kiện cần. Điều kiện đủ chính là cách doanh nghiệp và nông dân thực thi: sản xuất đạt chuẩn, minh bạch nguồn gốc, và cùng nhau kể câu chuyện bền vững của sản phẩm Việt.
Trong 5-10 năm tới, xu hướng tiêu dùng xanh, carbon thấp, hữu cơ, thương mại công bằng sẽ thống trị thị trường toàn cầu. Với lợi thế về thổ nhưỡng, khí hậu và tri thức bản địa, sản phẩm vùng đồng bào dân tộc hoàn toàn có thể “bứt tốc”. Nhưng muốn vậy, phải chuẩn hóa, phải xây dựng thương hiệu, và phải đón đầu xu hướng.
Hành trình của Vinasamex hay Detech Coffee cho thấy, khi doanh nghiệp bắt tay cùng nông dân, khi mỗi hạt quế, bông hồi đều gắn với tiêu chuẩn quốc tế và câu chuyện cộng đồng, thì nông sản Việt không chỉ có chỗ đứng, mà còn có thể vươn lên như một thương hiệu toàn cầu.
Nông nghiệp xanh và bền vững là xu hướng của thế giới và các sản phẩm nông nghiệp đạt tiêu chuẩn xanh, hữu cơ sẽ không lo lắng về đầu ra. Tuy nhiên, phát triển nông nghiệp xanh đòi hỏi vốn, công nghệ, nhân lực và nhiều yếu tố khác. Các địa phương cũng cần tạo dựng những vùng sản xuất chuyên canh quy mô lớn, được chuẩn hóa với những quy trình canh tác chặt chẽ, đồng thời chuyển đổi số để khớp nối thông tin giữa sản xuất và tiêu thụ, qua đó truy xuất được nguồn gốc sản phẩm. Điều này chỉ có được nếu có sự chung tay của nhà nước, địa phương, hiệp hội, các doanh nghiệp và cả người nông dân.
Từ những ngọn núi xa xôi của vùng cao Việt Nam, sản phẩm của bà con dân tộc đang viết nên chương mới: không chỉ góp phần nâng cao thu nhập và bảo tồn văn hóa, mà còn đưa Việt Nam đến gần hơn với thế giới bằng chính bản sắc của mình.
