Giữa mây mù và triền núi Hoàng Liên Sơn, xã Tả Phìn (Sa Pa, Lào Cai) là nơi cộng đồng người Dao đỏ đã gìn giữ kho tàng tri thức dân gian quý giá - bài thuốc tắm truyền thống.
Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, chỉ Tẩn Tả Mẩy - Giám đốc HTX Cộng đồng Dao đỏ, xã Tả Phìn chia sẻ, sinh năm 1976 tại thôn Tả Chải (xã Tả Phìn, thị xã Sa Pa, tỉnh Lào Cai), nay là xã Tả Phìn, tỉnh Lào Cai, 4 tuổi, chị Tẩn Tả Mẩy mồ côi cha, mẹ bỏ đi biệt xứ. Lớn lên trong vòng tay yêu thương của bà nội và bà ngoại, chị Mẩy được cả hai bà truyền dạy cho bài thuốc cổ truyền của người Dao Đỏ.
“Thời điểm 20 năm trước, bản làng Tả Phìn heo hút, nghèo khó, thanh niên trong bản không có công ăn việc làm. Những đứa trẻ lớn lên, hết cấp 2 đã nghỉ học, rủ nhau theo chân khách du lịch khắp Sa Pa, bám theo họ cả ngày… Mục đích để bán những món hàng thổ cẩm, những món quà lặt vặt cho du khách. Đó không thể là nguồn thu nhập bền vững, càng không phải là kế sách giúp họ thoát nghèo” - chị Mẩy nhớ lại.
Từ kinh nghiệm được truyền lại, cùng với tiềm năng kinh tế và giá trị văn hóa của bài thuốc tắm, năm 2015, HTX Cộng đồng Dao đỏ chính thức ra đời từ 7 thành viên sáng lập với tất cả là phụ nữ Dao đỏ, cùng sự hỗ trợ của dự án GREAT (Úc). Mục tiêu là chuẩn hóa sản phẩm, mở rộng thị trường, và biến tri thức bản địa thành sinh kế bền vững.
“Sapa vốn có nguồn khách du lịch lớn, cũng là nguồn khách có thể bán các sản phẩm lá tắm, tinh dầu tốt cho sức khỏe”, chị Mẩy kể lại: “Biết là thế, nhưng lúc đầu thành lập hợp tác xã khó khăn lắm, vì tôi không biết chữ, không va chạm nhiều, không cách nào thuyết phục chị em tham gia cùng mình. Nhưng rồi tôi hiểu rằng, không cần nói nhiều mà chỉ cần làm tốt, chị em sẽ tự đi theo mình”.
Với suy nghĩ ấy, chị Tẩn Tả Mẩy cùng các chị em làm ra các loại lá tắm, nước tắm Dao đỏ, tinh dầu, xà phòng… bán cho du khách. Mỗi thùng thuốc tắm chứa từ 10 đến 120 loại thảo dược, gồm kim ngân, tía tô, hoàng bá, thanh táo, lá vối, tam thất, sa nhân, sả, quế hồi… được hái từ rừng hoặc trồng tại vườn, phơi và chế biến theo công thức gia truyền do phụ nữ trong cộng đồng truyền lại.
Nước thuốc nóng được đun trong thùng gỗ pơ mu, tỏa hương dịu nhẹ, giúp thư giãn cơ bắp, lưu thông máu, giảm đau khớp, cải thiện giấc ngủ, hỗ trợ phụ nữ sau sinh. Đây không chỉ là phương thức trị liệu, mà còn là trải nghiệm văn hóa đặc sắc, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước.
“Ngoài việc có thêm thu nhập, tham gia hợp tác xã là cơ hội để các xã viên mở mang tầm nhìn, nâng cao nhận thức. Để không còn cảnh phụ nữ sống trong nhà như cái bóng, chẳng khác nào người ở, sáng sớm lên nương làm rẫy, tối về cơm nước, giặt giũ. Để không có ai phải bỏ nhà ra đi…”, chị Mẩy chia sẻ.
Ngay từ khi thành lập, HTX đã đặt mục tiêu xây dựng vùng nguyên liệu bền vững, hiện đạt quy mô hơn 115 ha tại Tả Phìn và Ngũ Chỉ Sơn. Người dân không còn phụ thuộc vào việc khai thác tự nhiên mà chủ động trồng dược liệu, vừa bảo tồn nguồn cây thuốc, vừa tạo việc làm ổn định cho hơn 100 lao động, chủ yếu là phụ nữ Dao đỏ và Mông. Với diện tích và sản lượng lớn dược liệu lớn, ngoài phục vụ khách du lịch tại địa phương, hợp tác xã còn chiết xuất, cô đặc đóng chai để tiêu thụ tại nhiều thị trường lớn như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh… và bán cho du khách.
Trước đây, cây thuốc được bán cho thương lái với giá rẻ, thu nhập bấp bênh. Nay, khi trở thành thành viên HTX, người dân được bao tiêu sản phẩm với giá cao hơn, nhận tập huấn kỹ thuật thu hái, sơ chế, bảo quản theo chuẩn GACP-WHO. Thu nhập trung bình của mỗi lao động đạt 5-6 triệu đồng/tháng, có mùa cao điểm lên 15-20 triệu đồng.
HTX hiện sản xuất đa dạng sản phẩm: thuốc tắm cô đặc, nước tắm phụ nữ sau sinh, gói ngâm chân, tinh dầu, dầu gội, xà phòng, gối thảo dược… Trên các sản phẩm của Tả Mẩy đều in hình một cô gái người Dao đang gùi một gùi cây thuốc. Đấy là hình ảnh nhận diện thương hiệu thuốc người dao do HTX của chị Tả Mẩy sản xuất. Dưới hình cô gái có hai chữ: “Mẩy Đỉa”. Chị giải thích: “Mẩy Đỉa là tiếng Dao, có nghĩa là “Thuốc của Mẩy”.
Không chỉ dừng ở sản phẩm đóng gói, HTX còn phát triển dịch vụ du lịch sức khỏe gắn với tắm lá thuốc. Du khách tới Tả Phìn có thể trải nghiệm tắm thuốc trong những bồn gỗ pơ mu, kết hợp nghỉ tại homestay kiểu truyền thống, thưởng thức ẩm thực bản địa và nghe kể chuyện về cây thuốc.
Hiện nay, ngoài dịch vụ tắm lá thuốc trải nghiệm tại khu dịch vụ, HTX đã sản xuất nhiều sản phẩm như: Nước tắm trẻ em, nước tắm phụ nữ sau sinh, nước tắm Dao đỏ cho mọi lứa tuổi, nước ngâm chân, túi lọc ngâm chân khô, tinh dầu chù dù, tinh dầu ngải cứu, cao xoa bóp ngải cứu, gối thổ cẩm thảo dược, xà phòng thảo dược, dầu gội thảo dược Dao đỏ…
Các sản phẩm này, bên cạnh là sự kết tinh của tri thức bản địa và công thức bí truyền của phụ nữ Dao đỏ, thì còn là sản phẩm đặc hữu của địa phương. Nhờ đó, ngày càng nhiều du khách tìm đến trải nghiệm và mua về sử dụng.
HTX Cộng đồng Dao đỏ không ngừng mở rộng thị trường. Ngoài bán trực tiếp cho du khách, sản phẩm của HTX được phân phối qua Facebook, Zalo, các sàn thương mại điện tử và cửa hàng đặc sản tại Hà Nội, TP.Hồ Chí Minh. Một số sản phẩm đã được giới thiệu tại hội chợ quốc tế, mở đường cho xuất khẩu.
Hiện HTX đang xúc tiến hợp tác với đối tác Nhật Bản sản xuất nhang dược liệu từ ngải cứu và thảo mộc khác. Đồng thời, HTX nghiên cứu phát triển dòng sản phẩm dầu gội, kem dưỡng da từ cây thuốc để xuất khẩu sang Hàn Quốc.
Việc chuẩn hóa quy trình sản xuất, đăng ký sở hữu trí tuệ, truy xuất nguồn gốc, và tuân thủ tiêu chuẩn vệ sinh an toàn là chìa khóa giúp sản phẩm của HTX có thể vượt qua rào cản kỹ thuật tại các thị trường khó tính.
Điều đặc biệt ở HTX Cộng đồng Dao đỏ là việc phát triển kinh tế luôn song hành với bảo tồn văn hóa. Các thành viên HTX vẫn mặc trang phục truyền thống khi chế biến thuốc, vẫn hát những làn điệu dân ca khi làm việc, và truyền dạy kiến thức về cây thuốc cho thế hệ trẻ.
Mô hình HTX cho thấy tri thức bản địa hoàn toàn có thể trở thành nguồn lực kinh tế nếu biết kết hợp với khoa học, thị trường và quản trị hiện đại. Đây là minh chứng rằng phát triển bền vững ở miền núi không phải khẩu hiệu, mà là con đường thực tiễn: giữ rừng - giữ nghề - giữ người.
Dược liệu là 1 trong 5 loại cây chủ lực được tỉnh Lào Cai lựa chọn thực hiện theo Nghị quyết 10-NQ/TU ngày 26/8/2021 của Ban Thường vụ Tỉnh ủy về Chiến lược phát triển nông nghiệp hàng hóa đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050.
Đối với ngành du lịch, cây dược liệu đóng vai trò là sản vật của tỉnh Lào Cai, đáp ứng nhu cầu mua sắm của khách. Các sản phẩm từ cây dược liệu hiện được đóng gói, bao bì mẫu mã đẹp đáp ứng thị hiếu của du khách đang trở thành món quà lưu niệm mà khách mua làm quà khi đến với Lào Cai.
Ngoài vai trò mặt hàng lưu niệm, dược liệu đồng thời cũng được đưa vào dịch vụ, du lịch đặc biệt của tỉnh Lào Cai với sản phẩm chăm sóc sức khỏe, chăm sóc sắc đẹp.
Sản phẩm dược liệu tiêu biểu được coi là “đặc sản” của địa phương đó là thuốc tắm của người Dao đỏ. Bài thuốc tắm của người Dao đỏ là sự kết hợp giữa tinh hoa của núi rừng với kiến thức y thuật và tri thức bản địa của cộng đồng người Dao. Sau bao năm chỉ trao truyền và phát huy giá trị trong cộng đồng mình, giờ đây, với sự tham gia vào khâu sản xuất và kết nối thị trường của các doanh nghiệp.
Từ vài người phụ nữ Dao đỏ khởi sự với những bồn tắm lá đơn sơ, nay HTX Cộng đồng Dao đỏ đã trở thành thương hiệu được du khách trong và ngoài nước biết đến. Câu chuyện của HTX không chỉ là thành công về kinh tế, mà còn là bài học về bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa, gắn kết cộng đồng, và hội nhập vào chuỗi giá trị toàn cầu.
Với hướng đi bền vững, HTX đang góp phần viết nên một trang mới cho Tả Phìn: nơi tri thức núi rừng được gìn giữ, con người được nâng tầm, và sản phẩm bản địa sẵn sàng vươn ra thế giới.
Trao đổi với chúng tôi, chị Tẩn Tả Mẩy khẳng định, với mục tiêu đưa HTX ngày càng phát triển, những tinh hoa dược liệu dân tộc có thêm nhiều người biết tới, khẳng định chỗ đứng trên thị trường dược liệu, HTX đang từng bước phát triển các sản phẩm dược liệu chất lượng hơn nữa để phục vụ cho nhu cầu hàng ngày của khách hàng và hướng tới xuất khẩu ra thị trường thế giới.
