Ngành dệt may Việt Nam từ lâu đã giữ vai trò mũi nhọn trong nền kinh tế quốc dân, không chỉ nhờ đóng góp lớn vào kim ngạch xuất khẩu mà còn vì tạo việc làm cho hàng triệu lao động trên cả nước. Tuy nhiên, lợi thế lao động giá rẻ vốn là “chìa khóa” thành công trong nhiều thập kỷ nay không còn là bệ đỡ vững chắc. Khi xu thế toàn cầu dịch chuyển mạnh mẽ sang sản xuất xanh, sản xuất thông minh và chuỗi cung ứng linh hoạt, ngành dệt may buộc phải thay đổi. Sự thay đổi đó không chỉ nằm ở công nghệ, máy móc mà quan trọng hơn ở chính con người – lực lượng lao động ngành dệt may.
Chuyên gia kinh tế Nguyễn Minh Phong nhìn nhận, trong suốt nhiều năm, lao động trong ngành dệt may Việt Nam thường được đánh giá cao về sự cần cù, khéo léo và tính kỷ luật. Đây chính là yếu tố giúp hàng hóa dệt may Việt Nam giữ vững uy tín trên các thị trường lớn. Song, trong bối cảnh hội nhập sâu rộng, những phẩm chất truyền thống này chưa đủ để cạnh tranh.
“Riêng trong ngành dệt may, đặc biệt trong bối cảnh chuyển đổi số, khái niệm lao động chất lượng cao bổ sung thêm rất nhiều tiêu chí mới. Người lao động cần trang bị kiến thức công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo, internet vạn vật, phần mềm thiết kế 3D, thương mại điện tử, quản lý thương hiệu… Nghĩa là rất nhiều kiến thức công nghệ và tin học cần được bổ sung trong bối cảnh mới”, vị chuyên gia này nói.
Với yêu cầu như vậy, lao động không chỉ làm ra sản phẩm ít lỗi, năng suất cao, mà còn phải có khả năng thích ứng nhanh với sự thay đổi đơn hàng, nắm vững quy trình sản xuất xanh, tham gia sâu hơn vào khâu thiết kế, phân phối. Đó mới là con đường giúp doanh nghiệp dệt may giữ vững vị trí trong chuỗi cung ứng toàn cầu.
Thực tế hiện nay, sinh viên tốt nghiệp từ các trường nghề, trường cao đẳng, đại học chuyên ngành may vẫn còn thiếu hụt nhiều kỹ năng.
Khoảng cách kỹ năng, tức sự chênh lệch giữa những gì người lao động có và những gì doanh nghiệp cần đang trở thành vấn đề cấp bách. Từ góc độ doanh nghiệp, ông Hoàng Mạnh Cầm, Chánh Văn phòng HĐQT Tập đoàn Dệt May Việt Nam (Vinatex), nhận định, trở ngại lớn nhất hiện nay của người lao động chính là thiếu hụt kỹ năng. Công nghệ thay đổi nhanh hơn khả năng cập nhật của người lao động. Có những vị trí kỹ thuật tuyển mãi không được, trong khi nguồn cung lao động phổ thông vẫn dư thừa.
Rõ ràng, lực lượng lao động đông đảo không đồng nghĩa với nguồn nhân lực chất lượng. Lợi thế “nhân công rẻ” không còn đủ để giữ ngành đứng vững trước áp lực cạnh tranh ngày càng gay gắt từ Bangladesh, Campuchia hay Myanmar. Nếu không chuyển hướng sang đào tạo và sử dụng nhân lực chất lượng cao, ngành dệt may sẽ dễ bị chững lại, thậm chí mất thị phần.
Dù khó khăn còn nhiều, song không thể phủ nhận những nỗ lực đáng ghi nhận từ phía doanh nghiệp và các cơ sở đào tạo trong việc đổi mới phương thức đào tạo, chủ động thích ứng với bối cảnh mới.
Là tập đoàn đầu ngành, Vinatex từ lâu đã coi nguồn nhân lực là “xương sống” của mọi hoạt động.
Đặc biệt, tập đoàn đã định vị hai trụ cột chiến lược trong đào tạo là số hóa và xanh hóa. Từ người vận hành máy móc cho tới quản lý cấp cao, tất cả đều phải biết sử dụng dữ liệu lớn, vận hành công nghệ tiết kiệm năng lượng, nắm vững tiêu chuẩn sản xuất bền vững. Hướng đi này cho thấy sự chuẩn bị bài bản để tiến tới mô hình nhà máy thông minh, đồng thời đáp ứng cam kết Net Zero đến năm 2050 của Việt Nam.
Không chỉ dừng ở đào tạo, bài toán giữ chân nhân lực chất lượng cao cũng được doanh nghiệp quan tâm. “Lương thưởng là yếu tố cơ bản, nhưng chưa đủ. Người lao động cần được làm việc trong môi trường minh bạch, công bằng, có cơ hội sáng tạo và thấy rõ giá trị công việc của mình. Khi cảm nhận mình là trung tâm, họ mới gắn bó lâu dài”, ông Cầm nhấn mạnh.
Ở góc độ cơ sở đào tạo, nhiều trường nghề đã sớm điều chỉnh chương trình để đáp ứng yêu cầu mới. Trường Cao đẳng Công nghiệp Nam Định vốn nổi tiếng trong đào tạo nghề may, đã chuyển hướng mạnh mẽ.
Điểm đáng chú ý là sự gắn kết giữa nhà trường và doanh nghiệp ngày càng chặt chẽ. Sinh viên được đi thực tập, kiến tập, thậm chí có môn học được tổ chức ngay tại nhà máy. Doanh nghiệp tham gia xây dựng chương trình, góp ý chuẩn đầu ra, đồng thời trao học bổng, hỗ trợ cơ sở vật chất. Nhờ vậy, nhiều sinh viên ra trường có việc làm ngay, đáp ứng tốt nhu cầu thực tiễn.
Một thách thức khác đến từ thế hệ lao động trẻ, đặc biệt là Gen Z. Đây là lực lượng nòng cốt trong tương lai nhưng lại có đặc điểm khác biệt khi đề cao sự tự do, minh bạch và tính cá nhân. Điều này đôi khi mâu thuẫn với kỷ luật sản xuất công nghiệp. Chính vì vậy, nhiều doanh nghiệp đã nỗ lực thay đổi, xây dựng môi trường cởi mở hơn, khuyến khích sáng tạo và trao cơ hội để người trẻ thể hiện ý tưởng. Một số doanh nghiệp còn triển khai mô hình “khởi nghiệp trong doanh nghiệp”, biến ý tưởng của nhân viên thành sản phẩm thực tế, qua đó tạo động lực gắn bó lâu dài.
Để ngành dệt may duy trì vị thế top 3 thế giới và hướng tới mục tiêu cao hơn, việc xây dựng đội ngũ nhân lực chất lượng cao phải trở thành ưu tiên chiến lược. Khá tâm huyết với điều này, chuyên gia kinh tế Nguyễn Minh Phong nhấn mạnh: “Đào tạo phải gắn với vị trí việc làm, với quy trình công nghệ mà doanh nghiệp áp dụng, tránh tình trạng đào tạo một đằng, sản xuất một nẻo. Mô hình đào tạo cần hiện đại hóa, đa dạng hóa, gắn trực tiếp với doanh nghiệp”.
Theo ông, chương trình học không thể cứng nhắc mà phải cập nhật liên tục, phù hợp với sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ và thị trường. Việc học suốt đời, học đa kỹ năng để thích ứng với biến động cũng là yêu cầu tất yếu.
Không chỉ vấn đề lương và thu nhập, văn hóa doanh nghiệp cũng là một yếu tố quan trọng giữ chân nhân lực. Đối xử công bằng, coi người lao động là tài sản, là đối tác đồng hành thay vì công cụ lao động, chính là cách để doanh nghiệp giữ chân nhân lực bền vững. Một văn hóa doanh nghiệp lành mạnh, khuyến khích sáng tạo, đồng hành cùng người lao động cả trong giai đoạn khó khăn lẫn thuận lợi sẽ tạo ra sự gắn bó lâu dài.
Vinatex đã thực hiện rất tốt điều này khi coi lao động là trung tâm của mọi trung tâm. “Tất cả mọi thứ xoay quanh người lao động, tạo quyền lợi cho người lao động vì người lao động. Trong giai đoạn khó khăn thì chúng tôi hỗ trợ chia sẻ, trong giai đoạn thị trường thuận lợi thì nâng cao chế độ quyền lợi cho người lao động. Và quan trọng nhất là lúc nào người lao động cũng cảm thấy là đi làm họ là trung tâm của tất cả các chế độ chính sách hiện nay”, ông Cầm chia sẻ thêm.
Có thể thấy, các cơ sở đào tạo hay bản thân doanh nghiệp đã rất chủ động trong đào tạo, tái đào tạo để có được nguồn nhân lực chất lượng cao, thích nghi được với sư chiếm lĩnh của khoa học công nghệ. Tuy nhiên để có được điều này một cách bền vững và giảm áp lực cho doanh nghiệp, cơ sở đào tạo, các chuyên gia đều thống nhất rằng, Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ mạnh mẽ.
Chuyên gia Nguyễn Minh Phong cũng cho rằng, cần xây dựng cơ chế đặc thù để phát triển nhân lực chất lượng cao trong quá trình số hóa, xây dựng các phòng thí nghiệm, trung tâm công nghệ quốc gia dùng chung để tránh lãng phí. Đây sẽ là nền tảng để đào tạo nhân lực quy mô lớn, chất lượng cao.
Ngoài ra, việc hợp tác quốc tế cũng cần được mở rộng. Những chương trình liên kết đào tạo với các trường đại học, học viện uy tín ở châu Âu, châu Á sẽ giúp sinh viên Việt Nam tiếp cận công nghệ tiên tiến, đồng thời nâng cao sức hấp dẫn của ngành nghề.
Nếu các bên, gồm: Nhà nước, doanh nghiệp, cơ sở đào tạo cùng đồng hành, cùng đặt nhân lực vào trung tâm chiến lược, ngành dệt may không chỉ giữ vững top 3 thế giới mà còn có cơ hội bứt phá.
