Khi nhắc đến cà phê Việt Nam, phần lớn người tiêu dùng quốc tế nghĩ ngay đến hạt Robusta trứ danh của Tây Nguyên. Thế nhưng, ít ai biết rằng trên mảnh đất Tây Bắc, Sơn La lại nổi lên như một thủ phủ của cà phê Arabica - loại cà phê chè tinh tế, thanh khiết, được giới sành cà phê ưa chuộng.
Theo số liệu mới nhất, toàn tỉnh Sơn La hiện có hơn 24.300 ha cà phê Arabica, chiếm trên 40% diện tích cà phê cả nước. Sản lượng niên vụ 2025 ước đạt 37.724 tấn cà phê nhân, trong đó sản lượng chế biến sâu ngày càng gia tăng. Con số này không chỉ cho thấy sự phát triển mạnh mẽ của ngành cà phê địa phương, mà còn khẳng định vị thế ngày càng vững chắc của Sơn La trên bản đồ cà phê Việt Nam.
Điều làm nên sự khác biệt cho Arabica Sơn La chính là lợi thế về thổ nhưỡng và khí hậu. Với độ cao trung bình từ 900 - 1.200 mét so với mực nước biển, đất đỏ bazơ hoặc đất Feralit giàu dinh dưỡng, cùng khí hậu mát mẻ, lượng mưa và độ ẩm phù hợp, Sơn La sở hữu những điều kiện lý tưởng để trồng ra hạt cà phê Arabica chất lượng. Cà phê nơi đây có vị chua thanh nhẹ, hương thơm đặc trưng, khi pha cho hậu vị ngọt dịu – những yếu tố mà người yêu cà phê trên thế giới đánh giá rất cao.
Sự ghi nhận về chất lượng không chỉ đến từ thực tiễn canh tác. Năm 2017, chỉ dẫn địa lý “Cà phê Sơn La” đã được Cục Sở hữu trí tuệ - Bộ Khoa học và Công nghệ cấp chứng nhận cho các sản phẩm cà phê nhân, cà phê rang và cà phê bột. Đây là “tấm hộ chiếu” pháp lý quan trọng để cà phê Sơn La khẳng định thương hiệu và mở rộng thị trường quốc tế.
Không dừng lại ở đó, Sơn La đã được công nhận hai vùng sản xuất cà phê ứng dụng công nghệ cao tại xã Chiềng Mai và Mường Chanh với hơn 1.000 ha, quy tụ 1.560 hộ tham gia. Tỉnh hiện có gần 18.500 ha cà phê được chứng nhận bền vững, tạo nền tảng cho phát triển sản xuất quy mô lớn, gắn với tiêu chuẩn quốc tế.
Nhờ lợi thế này, cà phê Sơn La đã vươn tới nhiều thị trường khắt khe như Liên minh châu Âu, Bắc Mỹ, Trung Đông và ASEAN. Giá xuất khẩu của cà phê Arabica Sơn La thường ổn định ở mức cao hơn mặt bằng chung, phản ánh sự khác biệt về chất lượng và sự tin cậy từ đối tác quốc tế.
Tuy nhiên, tiềm năng lớn chỉ là điều kiện cần. Để chuyển hóa thành giá trị thực sự, hạt cà phê Arabica Sơn La cần một chuỗi liên kết chặt chẽ từ nông dân đến doanh nghiệp, từ sản xuất đến chế biến và tiêu thụ. Đây là lúc vai trò của những doanh nghiệp tiên phong, trong đó có Công ty CP Tập đoàn Phúc Sinh, trở nên nổi bật.
Trong số các doanh nghiệp gắn bó lâu dài với vùng nguyên liệu Sơn La, Tập đoàn Phúc Sinh nổi lên như một “bạn đồng hành chiến lược” của người nông dân. Phúc Sinh vốn được biết đến là doanh nghiệp hàng đầu trong lĩnh vực gia vị, nông sản và cà phê Việt Nam, có thị trường xuất khẩu rộng khắp. Khi lựa chọn Sơn La làm vùng đầu tư, công ty xác định đây là chiến lược dài hạn, nhằm phát triển sản phẩm cà phê đặc sản và bền vững.
Ông Phan Minh Thông - Chủ tịch HĐQT Công ty CP Phúc Sinh cho biết: Phải nói rằng, chúng tôi làm cà phê nhiều năm và đã thấm đẫm tình yêu với những cây cà phê trên mảnh đất Tây Bắc này. Từ những hộ liên kết với chúng tôi thời gian đầu, đến các farm rộng lớn như bây giờ, chúng tôi luôn sẵn sàng chia sẻ sự vất vả với họ cũng như góp phần giúp thu nhập của nông dân trồng cà phê tại đây tăng lên.
Chính họ đã cùng chúng tôi tạo nên vùng cà phê Arabica nguyên liệu đầu tiên ở Việt Nam đạt chứng nhận phát triển bền vững Rain Forest. Và như vậy, khi có khu trải nghiệm, chúng tôi hi vọng sẽ tạo ra một hướng đi mới cho cây cà phê ở Sơn La và đóng góp vào sự phát triển kinh tế ở địa phương.
Hiện Phúc Sinh liên kết với khoảng 1.600 hộ dân thuộc 20 bản, 7 xã của huyện Mai Sơn, thành phố Sơn La và huyện Thuận Châu (cũ), với diện tích hơn 2.000 ha trồng cà phê theo tiêu chuẩn bền vững. Trong số này có khoảng 200 ha cà phê đặc sản, do 120 hộ trực tiếp sản xuất. Việc liên kết giúp nông dân có hợp đồng bao tiêu, được hỗ trợ kỹ thuật và hưởng giá bán cao hơn so với thị trường tự do.
Công ty thường xuyên cử cán bộ kỹ thuật xuống tận vườn hướng dẫn bà con các khâu: chăm sóc cây, sử dụng phân bón hợp lý, phòng trừ sâu bệnh an toàn, thu hái quả chín 100%. Đây là yếu tố quyết định chất lượng hạt cà phê nhân, giúp nâng cao hương vị, đồng đều mẫu mã và giảm thiểu tạp chất.
Để đảm bảo chuỗi giá trị khép kín, Phúc Sinh đã đầu tư nhà máy chế biến hiện đại tại xã Mai Sơn. Nhà máy được trang bị dây chuyền chế biến ướt – phương pháp giữ lại trọn vẹn hương vị tinh tế của Arabica, đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế như BRC. Hệ thống xử lý nước thải cũng được đầu tư đồng bộ, thể hiện cam kết sản xuất thân thiện môi trường.
Nhờ nhà máy này, cà phê Arabica Sơn La không chỉ dừng lại ở sản phẩm thô, mà được chế biến sâu, nâng cao giá trị. Niên vụ 2023-2024, Phúc Sinh thu mua từ 15.000 – 18.000 tấn quả cà phê tươi, chế biến thành khoảng 4.000 tấn cà phê nhân. Năm tiếp theo, công ty đặt mục tiêu thu mua khoảng 12.500 tấn quả, sản xuất 3.500 tấn nhân phục vụ xuất khẩu. Đây là con số minh chứng cho vai trò “đầu kéo” của doanh nghiệp trong tiêu thụ nông sản.
Không chỉ dừng ở cà phê nhân, Phúc Sinh còn tiên phong phát triển sản phẩm phụ như trà cascara - thức uống chế biến từ vỏ quả cà phê chín. Cascara vốn phổ biến ở một số nước sản xuất cà phê nhưng còn mới mẻ tại Việt Nam. Việc đa dạng hóa sản phẩm vừa giúp tận dụng phụ phẩm, giảm lãng phí, vừa mở ra cơ hội tăng thêm thu nhập cho người dân và doanh nghiệp.
Bên cạnh sản xuất, Phúc Sinh còn chú trọng xây dựng thương hiệu. Công ty áp dụng các chứng nhận quốc tế như Rainforest Alliance và BRC để khẳng định uy tín sản phẩm. Đây là “tấm vé thông hành” để cà phê Arabica Sơn La thâm nhập sâu vào các thị trường khó tính, đồng thời nâng cao hình ảnh Việt Nam trên bản đồ cà phê toàn cầu.
Có thể nói, sự đồng hành của Phúc Sinh đã tạo ra một vòng tròn liên kết bền vững: nông dân yên tâm sản xuất, doanh nghiệp đảm bảo đầu ra, chất lượng sản phẩm được nâng cao, thị trường mở rộng. Đây là hình mẫu của mô hình liên kết công – tư trong phát triển nông sản bền vững.
Dù đạt nhiều kết quả, Arabica Sơn La vẫn đối diện không ít khó khăn. Thứ nhất là quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ, manh mún. Dù đã có HTX và vùng liên kết, nhưng diện tích sản xuất theo chuẩn công nghệ cao mới chiếm một phần so với tổng diện tích. Nhiều hộ dân vẫn canh tác truyền thống, chưa tuân thủ đầy đủ quy trình bền vững.
Thứ hai, giống cà phê cũ trên một số diện tích đang dần thoái hóa, năng suất thấp, khả năng chống chịu kém. Việc thay thế giống mới, áp dụng kỹ thuật ghép, cải tạo vườn là yêu cầu cấp bách để duy trì sản lượng và chất lượng ổn định.
Thứ ba, chế biến sâu và xây dựng thương hiệu nội địa còn hạn chế. Hiện phần lớn sản phẩm Arabica Sơn La vẫn xuất khẩu thô, chưa nhiều sản phẩm mang thương hiệu riêng đến tay người tiêu dùng Việt. Nếu muốn tạo giá trị gia tăng, cần phát triển mạnh mẽ các sản phẩm rang xay, cà phê bột, đồ uống đóng gói… gắn thương hiệu “Sơn La”.
Thứ tư, công tác marketing và quảng bá còn chưa tương xứng. Người tiêu dùng trong nước biết đến Buôn Ma Thuột nhiều hơn, trong khi Arabica Sơn La vẫn chưa được nhận diện rộng rãi. Câu chuyện chỉ dẫn địa lý, hương vị đặc trưng, vùng trồng bền vững… cần được kể nhiều hơn, qua các kênh truyền thông và xúc tiến thương mại.
Trước những thách thức đó, định hướng phát triển được tỉnh Sơn La và doanh nghiệp thống nhất gồm: Tiếp tục mở rộng diện tích sản xuất theo tiêu chuẩn quốc tế, tăng tỷ lệ chứng nhận bền vững. Cải tạo giống, đưa vào các giống Arabica mới phù hợp biến đổi khí hậu. Đầu tư chế biến sâu, đa dạng hóa sản phẩm, phát triển các sản phẩm phụ như cascara, cà phê hòa tan đặc sản. Đẩy mạnh marketing, xây dựng thương hiệu Arabica Sơn La trong nước và quốc tế. Thu hút thêm doanh nghiệp chế biến, khuyến khích mô hình liên kết chặt chẽ giữa HTX – nông dân – doanh nghiệp.
Câu chuyện Arabica Sơn La cho thấy rõ một chân lý: tiềm năng chỉ thực sự biến thành giá trị khi có sự chung tay của nhiều bên. Người nông dân với đôi tay cần mẫn và kinh nghiệm canh tác; chính quyền địa phương với vai trò định hướng, hỗ trợ chính sách; và đặc biệt, doanh nghiệp như Phúc Sinh với năng lực tài chính, kỹ thuật, thị trường đã làm nên chuỗi giá trị bền vững cho hạt cà phê.
Nhờ đó, Arabica Sơn La không chỉ là sản phẩm nông nghiệp vùng cao, mà dần trở thành một thương hiệu, một biểu tượng văn hóa và kinh tế của Tây Bắc. Trong mỗi tách cà phê thơm lừng xuất khẩu đi châu Âu, châu Mỹ, là công sức của hàng ngàn hộ nông dân người Thái, người Mông, người Dao… cùng sự đồng hành của doanh nghiệp Việt.
Nếu tiếp tục duy trì và mở rộng mô hình liên kết này, hạt cà phê Arabica Sơn La hoàn toàn có thể tiến xa hơn, trở thành sản phẩm mũi nhọn, góp phần đưa Việt Nam khẳng định vị thế không chỉ là “ông lớn” Robusta, mà còn là quốc gia có Arabica chất lượng cao được thế giới công nhận.
Từ “sứ mệnh” xóa đói, giảm nghèo, cây cà phê giờ đã trở thành cây công nghiệp chủ lực của tỉnh Sơn La, giá trị mang lại trong niên vụ này ước đạt khoảng 5.000 tỷ đồng. Các sản phẩm cà phê chất lượng cao từng bước chinh phục các thị trường trên thế giới, góp phần khẳng định thương hiệu “Cà phê Sơn La” nói riêng và cà phê Việt Nam nói chung trên bản đồ cà phê thế giới.
