Gỡ 'thẻ vàng' IUU, thủy sản Việt quyết tâm lấy lại 'thước đo' EU

Thủy sản Việt vẫn đối mặt rào cản EU

Ngày 23/10/2017, Ủy ban châu Âu (EC) chính thức áp dụng cảnh báo ‘thẻ vàng’ đối với hải sản Việt Nam do Việt Nam chưa đáp ứng các quy định về chống khai thác bất hợp pháp, không khai báo và không theo quy định (Chống khai thác IUU).

Từ thời điểm đó, xuất khẩu hải sản sang EU liên tục gặp khó khăn, gây ra nhiều tác động tiêu cực cho doanh nghiệp và toàn bộ chuỗi giá trị ngành thủy sản.

Trước năm 2017, EU là thị trường trọng điểm, chiếm tới 30 - 35% xuất khẩu hải sản Việt Nam. Sau khi ‘thẻ vàng’ bị áp dụng, tỉ lệ này giảm mạnh, từ 2020 đến nay chỉ còn 9 - 10%; khiến doanh thu sụt giảm, chi phí và rủi ro tăng lên đáng kể.

Tất cả các lô hàng hải sản khai thác của Việt Nam xuất sang thị trường EU phải kiểm tra 100% giấy tờ, kéo dài thời gian thông quan gấp 2 - 3 lần. Mỗi container phát sinh thêm chi phí 400 - 500 bảng Anh, chưa kể nguy cơ lô hàng bị ách tắc, trả về hoặc hủy hợp đồng, gây thiệt hại lớn cho doanh nghiệp.

Nhiều đơn vị phải hoạt động cầm chừng hoặc chuyển hướng sang thị trường khác nhưng giá trị không bù đắp nổi khoảng trống từ EU, dẫn đến giảm 60% doanh thu theo phản ánh của các doanh nghiệp xuất khẩu.

Dù gặp khó khăn, ngành thủy sản vẫn là trụ cột quan trọng của nền kinh tế Việt Nam. Ngành này đóng góp khoảng 4 - 5% GDP, tạo việc làm cho hơn 4 triệu lao động, giữ vị thế trong nhóm ba quốc gia xuất khẩu thủy sản hàng đầu thế giới.

Năm 2024, tổng sản lượng thủy sản đạt khoảng 9,6 triệu tấn, kim ngạch xuất khẩu đạt gần 10 tỷ USD. 8 tháng đầu năm 2025, sản lượng ước đạt 6,4 triệu tấn.

Thủy sản Việt Nam hiện xuất khẩu tới khoảng 170 quốc gia và vùng lãnh thổ. Trong bức tranh toàn cầu, EU là thị trường xuất khẩu thủy sản lớn thứ tư của Việt Nam; Việt Nam là nguồn cung cấp thủy sản lớn thứ hai tại châu Á, chỉ sau Trung Quốc.

Kể từ khi Hiệp định EVFTA có hiệu lực (năm 2020), đã mở ra cơ hội thuận lợi để doanh nghiệp Việt tiếp cận sâu hơn thị trường đầy tiềm năng này. Tuy nhiên, rào cản kỹ thuật từ thẻ vàng IUU vẫn là thách thức lớn. Đặc biệt, khi còn mang ‘thẻ vàng’, hải sản Việt Nam nói riêng và thủy sản Việt Nam nói chung khó cạnh tranh với các đối thủ đã xây dựng thương hiệu bền vững như Na Uy, Ecuador hay Trung Quốc.

Thời gian qua, Việt Nam trải qua bốn đợt thanh tra của EC. Kết quả cho thấy nhiều tiến bộ trong khắc phục vi phạm IUU. Chính phủ đã ban hành các giải pháp đồng bộ: hoàn thiện khung pháp lý, triển khai hệ thống truy xuất nguồn gốc điện tử, lắp đặt thiết bị giám sát hành trình trên tàu cá, xử lý nghiêm vi phạm. Nhiều địa phương cũng đẩy mạnh tuyên truyền, hỗ trợ ngư dân chuyển đổi sang khai thác hợp pháp và bền vững hơn.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho biết, vẫn còn tình trạng một số tàu cá mất kết nối VMS và vi phạm vùng biển nước ngoài, khiến EC chưa thể rút thẻ vàng IUU. TS.Nguyễn Thị Minh Phương (Học viện Ngoại giao) nhận định, ‘thẻ vàng’ IUU không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến doanh thu mà còn tác động đến hình ảnh ngành thủy sản Việt Nam. Gỡ bỏ rào cản này là điều kiện tiên quyết để khôi phục thị phần tại EU, thị trường từng là số 1 của ngành.

Quyết giành lại uy tín tại EU

Tại Phiên họp lần thứ 14 của Ban Chỉ đạo Quốc gia về chống khai thác IUU diễn ra chiều 23/9, Thủ tướng Phạm Minh Chính nhấn mạnh, phát triển ngành thủy sản nói chung và công tác chống khai thác IUU là nhiệm vụ cấp bách, quan trọng, thường xuyên và có ý nghĩa lâu dài, bền vững. Đây là trách nhiệm của toàn hệ thống chính trị, xã hội, nhất là người đứng đầu các cấp ủy, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc, cùng ngư dân ven biển.

Thủ tướng đề ra năm mục tiêu toàn diện gồm: Thiết lập trật tự quản lý đội tàu đúng luật, nghiêm minh; phát triển nghề cá đánh bắt xa bờ bền vững, an toàn, tuân thủ pháp luật quốc tế; chuyển đổi sang nuôi trồng và chế biến thủy sản gần bờ để tạo việc làm, bảo vệ nguồn lợi thủy sản, môi trường và chủ quyền biển đảo; nâng cao đời sống vật chất và tinh thần người dân vùng biển; bảo vệ uy tín, danh dự quốc gia; và quyết tâm gỡ thẻ vàng IUU trong năm 2025.

Để hiện thực hóa các mục tiêu, Thủ tướng yêu cầu cấp ủy, chính quyền và toàn xã hội, đặc biệt người đứng đầu, phải vào cuộc với tinh thần trách nhiệm cao, làm việc vì lợi ích quốc gia, ngành thủy sản và ngư dân.

Các giải pháp cần thực hiện gồm: rà soát, hoàn thiện thể chế; ban hành nghị quyết điều chỉnh các quy định chưa sửa đổi kịp thời; kiện toàn Ban Chỉ đạo theo cấp chính quyền địa phương và nâng cao năng lực thành viên; thành lập Tổ công tác do Thứ trưởng Bộ Công an làm Tổ trưởng để xử lý dứt điểm các vụ việc vi phạm hình sự trước 15/10; họp Ban Chỉ đạo hằng tuần để kiểm điểm tiến độ thực hiện nhiệm vụ; số hóa toàn bộ công tác quản lý tàu cá, kết nối dữ liệu với cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, hoàn tất trước 15/10.

Về các giải pháp trọng tâm, Thủ tướng giao Chủ tịch UBND các tỉnh, thành phố ven biển chịu trách nhiệm khắc phục các tàu không đủ điều kiện hoạt động; Bộ Tư lệnh Biên phòng kiểm soát tàu ra vào cảng và giám sát kết nối VMS 100%; Bộ Công Thương phối hợp với Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Nông nghiệp và Môi trường và các địa phương giải quyết truy xuất nguồn gốc thủy sản khai thác.

Theo báo cáo, công tác chống khai thác IUU đã có chuyển biến rõ rệt. Từ đầu năm 2024 đến nay, 26 tàu vi phạm hành chính đã bị xử phạt, 8 tàu bị khởi tố hình sự. Tỉ lệ tàu cá lắp đặt thiết bị giám sát hành trình đạt 99%. Tuy nhiên, nếu còn tàu cá vi phạm vùng biển nước ngoài, việc gỡ thẻ vàng vẫn còn treo.

Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương về công tác gỡ 'thẻ vàng' IUU, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Phùng Đức Tiến cho biết, bộ đang phối hợp chặt chẽ với các cơ quan để khắc phục hạn chế. EU ghi nhận nỗ lực đáng kể của Việt Nam, đặc biệt khi toàn ngành có khoảng 800.000 người trực tiếp khai thác và 4 triệu người liên quan ven biển. 

Theo Thứ trưởng Phùng Đức Tiến, ngư dân và chủ tàu cần hiểu rằng tuân thủ quy định là vì lợi ích quốc gia. Khi nhận thức này được nâng cao, hành vi vi phạm sẽ giảm, tạo điều kiện thuận lợi để gỡ thẻ vàng. 

Khảo sát thực tế cho thấy nhiều người dân đã chịu tác động tiêu cực từ khai thác không bền vững. Trong bối cảnh thời gian gỡ 'thẻ vàng' IUU không còn nhiều. Các chuyên gia nhận định, cùng với quyết tâm của Nhà nước, doanh nghiệp và ngư dân cần tuân thủ nghiêm ngặt quy định khai thác, giám sát hành trình, tăng đầu tư chế biến sâu và đạt các chứng nhận quốc tế. Khi đó, xuất khẩu thủy sản của Việt Nam mới có thể tận dụng ưu đãi từ EVFTA, mở rộng thị phần tại EU, đồng thời khẳng định vị thế trên thị trường toàn cầu.

 Thời điểm gỡ thẻ vàng không còn xa, nhưng để thủy sản Việt Nam thực sự “lấy lại thước đo” EU, cả Nhà nước, doanh nghiệp và ngư dân phải tiếp tục nỗ lực, vừa nâng cao chất lượng, vừa củng cố niềm tin trên thị trường quốc tế. Hành trình gần 8 năm gỡ ‘thẻ vàng’ IUU là bài học về sự kiên trì, đồng bộ và trách nhiệm.