Là một trong những hộ tiên phong trồng khảo nghiệm mắc ca tại xã Quài Nưa nay là xã Tuần Giáo (tỉnh Điện Biên), gia đình ông Là Văn Chanh từng trải qua nhiều lo âu. Những ngày đầu, ông không khỏi băn khoăn: cây mắc ca liệu có hợp đất, cho hiệu quả kinh tế hay không.
Đến năm thứ 6, khi 260 cây bắt đầu ra hoa, bói quả, niềm tin và sự kiên nhẫn của gia đình ông đã được đền đáp. Ông Chanh nhớ lại, thời điểm ấy, quả mắc ca tươi được bán với giá 100.000 đồng/kg, thu được bao nhiêu thương lái đều thu mua hết. “So với trồng ngô, sắn thì hiệu quả vượt xa. Nhờ mắc ca, gia đình tôi không chỉ thoát nghèo mà còn có nguồn thu nhập ổn định để vươn lên làm giàu”, ông phấn khởi chia sẻ.
Cũng như nhiều hộ dân khác trong xã, trước đây gia đình anh Lò Văn Tâm chỉ trồng lúa và sắn trên 4.000 m² đất, nhưng do đất bạc màu, năng suất thấp nên cuộc sống rất khó khăn. Năm 2022, nhờ chính sách hỗ trợ hơn 100 cây giống cùng phân bón, anh mạnh dạn chuyển sang trồng mắc ca. Dù chưa đến kỳ thu hoạch, vườn cây xanh tốt đã mang lại niềm tin vào một hướng đi mới, bền vững hơn.
Anh Tâm chia sẻ: “Nếu không có chủ trương và chính sách hỗ trợ của Đảng, Nhà nước thì bà con khó có điều kiện để đầu tư trồng mắc ca. Dù hiện tại chưa thu được lợi ích trực tiếp, nhưng chúng tôi tin rằng đây sẽ là cây giúp xóa đói giảm nghèo. Tôi đang chăm sóc theo đúng kỹ thuật, mong đến ngày được thu trái ngọt”.
Với hơn 500 ha trồng thử nghiệm vào năm 2013, qua hơn một thập kỷ, cây mắc ca không chỉ khẳng định tiềm năng sinh trưởng mà còn mang lại giá trị kinh tế cao cho người dân địa phương. Từ những diện tích đất từng bỏ hoang, nay cây mắc ca đã phủ xanh, với giá thu mua quả tươi ổn định từ 35.000-45.000 đồng/kg, mắc ca đã trở thành nguồn thu nhập đáng tin cậy. Nhiều hộ gia đình nhờ vào loại cây này đã có được thu nhập từ 80 -100 triệu đồng mỗi vụ thu hoạch, tạo động lực mạnh mẽ cho công cuộc giảm nghèo bền vững của bà con nơi đây.
Nhận thấy tiềm năng và giá trị bền vững của cây mắc ca, xã Tuần Giáo đã quyết định mở rộng diện tích trồng và triển khai chính sách hỗ trợ đặc biệt theo chương trình mục tiêu quốc gia vùng đồng bào dân tộc thiểu số.
Theo đó, mỗi hecta đất canh tác sẽ được chính quyền địa phương cung cấp hơn 200 cây giống cùng lượng phân bón tương ứng, hỗ trợ kéo dài trong thời gian 5 năm. Với chính sách hấp dẫn này, nhiều mảnh đất trống, đồi trọc bỏ hoang, bạc màu ở xã Quài Nưa đã nhanh chóng được phủ xanh bằng cây mắc ca. Nhiều hộ gia đình đã mạnh dạn chuyển đổi từ trồng ngô, trồng sắn sang trồng cây mắc ca.
Bên cạnh việc mở rộng diện tích trồng cây mắc ca, công tác chế biến và kinh doanh sản phẩm từ loại cây này đã trở thành một mũi nhọn quan trọng trong phát triển kinh tế nông nghiệp tại địa phương. Những sản phẩm chế biến như hạt mắc ca sấy khô, nhân tách vỏ, hay tinh dầu hạt mắc ca,… đã góp phần gia tăng giá trị nông sản, đồng thời mở rộng thị trường tiêu thụ cả trong nước lẫn quốc tế. Những năm gần đây, nhiều hộ gia đình tại Tuần Giáo đã mạnh dạn vay vốn ngân hàng để đầu tư máy móc hiện đại như máy sấy, máy cắt vỏ, máy dập nắp, máy ép dầu, vân vân để chế biến mắc ca thành phẩm.
Theo chị Doãn Thị Thoa, chủ Cơ sở chế biến mắc ca Thoa Doãn (xã Tuần Giáo) cho biết, trung bình mỗi vụ thu hoạch, cơ cở sẽ thu mua từ 80-100 tấn quả tươi từ các hộ trồng mắc ca trên địa bàn huyện. Trải qua quá trình phơi, sấy, cắt vỏ, mỗi kg hạt mắc ca sấy khô có giá bán ra thị trường từ 500.000–1 triệu đồng, khẳng định giá trị kinh tế cao và tiềm năng phát triển bền vững của loại cây này.
“Ban đầu gia đình tôi chỉ có một chiếc máy thôi, nhưng sau này được mọi người ủng hộ nên tôi mạnh dạn vay mượn thêm để mua thêm máy. Có đơn hàng lớn nhất lên tới 1,5 tấn, còn bình thường thì mỗi tháng cũng nhận từ vài trăm đến vài nghìn hộp sản phẩm”, chị Thoa chia sẻ.
Hoạt động chế biến không chỉ giúp nâng cao thu nhập từ cây mắc ca mà còn tạo ra việc làm ổn định cho nhiều lao động địa phương. Các công đoạn như sấy, phân loại, đóng gói sản phẩm mang lại cơ hội việc làm cho nhiều hộ gia đình và cơ sở nhỏ lẻ. Nhờ đó, thu nhập của người dân cũng được cải thiện rõ rệt. Mức thu nhập này phần nào giúp nhiều lao động trên địa bàn huyện Tuần Giáo thoát khỏi cảnh thu nhập bấp bênh khi canh tác ngô, sắn trên những mảnh đất bạc màu.
Các sản phẩm mắc ca Điện Biên giờ đây đã có mặt trên khắp mọi miền đất nước và vươn ra thị trường quốc tế, được đánh giá cao về hương vị và giá trị dinh dưỡng.
Theo quy hoạch phát triển nông nghiệp, tỉnh Điện Biên sẽ phấn đấu đạt 90.000 ha trồng cây mắc ca vào năm 2030, đồng thời đưa mắc ca trở thành một trong những cây nông nghiệp chủ đạo, góp phần xóa đói giảm nghèo và cải thiện đời sống cho đồng bào dân tộc thiểu số tại tỉnh Điện Biên. Áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật trong trồng, chăm sóc và chế biến mắc ca để nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm. Trong quá trình thực hiện những mục tiêu này, không thể tách rời những đóng góp quan trọng từ chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững và chương trình mục tiêu quốc gia vùng đồng bào dân tộc thiểu số.
Các chương trình đã hỗ trợ mạnh mẽ về giống cây, phân bón và kỹ thuật, tạo điều kiện để bà con dân tộc thiểu số mạnh dạn chuyển đổi từ cây ngô, cây sắn kém hiệu quả sang trồng mắc ca. Đây không chỉ là sự chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp mà còn là lời giải cho bài toán giảm nghèo ở những vùng khó khăn như Điện Biên.
Về thị trường, tỉnh Điện Biên đang thúc đẩy xây dựng chuỗi giá trị nông sản, kết nối sản xuất – chế biến – tiêu thụ. Tỉnh tăng cường liên kết giữa nông dân, hợp tác xã và doanh nghiệp thông qua các hợp đồng sản xuất gắn với chế biến và bao tiêu sản phẩm. Đồng thời, đẩy mạnh phát triển các vùng trồng đạt tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm, đáp ứng nhu cầu trong nước và xuất khẩu.
Mặc dù cây mắc ca thuộc danh mục cây lâm nghiệp, thực tế cho thấy giá trị kinh tế từ hạt mắc ca rất cao, đặc biệt khi chế biến sâu phục vụ tiêu dùng và xuất khẩu như hạt sấy, sữa hạt, dầu mắc ca hay các sản phẩm mỹ phẩm. Nhận thức tiềm năng này, tỉnh Điện Biên đã rà soát quy hoạch ba loại rừng để xem xét đưa các diện tích trồng mắc ca ra khỏi quy hoạch, đồng thời khuyến khích phát triển trồng mới trên đất nông nghiệp, nhất là ở những khu vực có điều kiện đất đai, khí hậu phù hợp. Đây được coi là hướng đi mới, có tiềm năng cao trong phát triển cây công nghiệp phục vụ chế biến.
Trong thời gian qua, xã Tuần Giáo đã kết nối với Tập đoàn TH Group để đầu tư và bao tiêu toàn bộ sản phẩm hạt mắc ca theo giá thị trường Australia hàng năm, đồng thời phối hợp tìm địa điểm xây dựng nhà máy chế biến ngay trên địa bàn. Huyện cũng tiếp tục tìm kiếm các nhà đầu tư để mở rộng diện tích trồng và bao tiêu sản phẩm.
Để nâng cao giá trị sản phẩm, tỉnh chủ trương phát triển mắc ca theo hướng tập trung, gắn với chế biến và tiêu thụ sản phẩm thông qua các dự án được phê duyệt. Các tổ chức đoàn thể, chính quyền cơ sở được huy động vào cuộc để hỗ trợ, tuyên truyền, giải thích, vận động người dân nhận thức giá trị kinh tế, đồng thuận tham gia cùng doanh nghiệp trong đo đạc, quy chủ, khai hoang, cải tạo đất và triển khai dự án.
Bên cạnh đó, tỉnh tăng cường kiểm tra, kiểm soát các hoạt động sản xuất, kinh doanh và sử dụng giống cây mắc ca, hướng dẫn người dân và doanh nghiệp chỉ sử dụng giống được Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn công nhận để đảm bảo chất lượng sản phẩm. Đồng thời, các doanh nghiệp được hướng dẫn thực hiện đúng quy trình trồng, chăm sóc, thu hoạch và sơ chế hạt, cũng như hỗ trợ tiếp cận các chính sách phát triển chế biến nông, lâm sản nhằm khép kín quy trình sản xuất, xây dựng thương hiệu và nâng cao giá trị hạt mắc ca Điện Biên.
Để phát triển nông sản Tây Bắc, đặc biệt các sản phẩm chủ lực như cây mắc ca, ông Lò Hồng Phong, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Điện Biên, kiến nghị Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn hỗ trợ tỉnh tiếp cận các nguồn vốn vay ưu đãi, các chương trình tài trợ từ ngân sách Nhà nước, tổ chức quốc tế và các quỹ đầu tư cho nông nghiệp công nghệ cao, chế biến sâu nông sản.
Ông Phong đề xuất hỗ trợ các chương trình đào tạo, tập huấn về ứng dụng công nghệ mới, kỹ thuật canh tác tiên tiến và phương pháp chế biến hiện đại cho nông dân và doanh nghiệp chế biến tại Điện Biên. Đồng thời, hỗ trợ xây dựng và phát triển các vùng nguyên liệu đạt tiêu chuẩn quốc tế (GlobalGAP, VietGAP, Organic…), phát triển dự án chế biến sâu gắn với vùng nguyên liệu và thiết lập các tiêu chuẩn sản phẩm đặc thù của địa phương nhằm tạo thương hiệu riêng cho sản phẩm xuất khẩu.
“Các tỉnh Tây Bắc cần thiết lập cơ chế hợp tác, chia sẻ thông tin về nhu cầu thị trường, xu hướng xuất khẩu và các chính sách hỗ trợ; xây dựng kênh phân phối ổn định, kết nối sản phẩm nông sản vào hệ thống siêu thị, chợ đầu mối và các kênh tiêu thụ trực tuyến. Bên cạnh đó, việc đẩy mạnh quảng bá sản phẩm tại các hội chợ quốc tế và sự kiện thương mại giúp mở rộng cơ hội xuất khẩu, nâng cao giá trị thương hiệu nông sản Tây Bắc”, ông Lò Hồng Phong kiến nghị.
Hơn một thập kỷ xuất hiện tại Điện Biên, cây mắc ca giờ đây không còn là loài cây xa lạ khiến người nông dân vừa trồng vừa lo lắng. Thay vào đó, họ trồng với hy vọng cải thiện đời sống. Mặc dù việc đảm bảo đầu ra ổn định cho sản phẩm vẫn là bài toán khó mà tỉnh đang nỗ lực giải quyết, những bước đi ban đầu đã mang lại tín hiệu khả quan, góp phần nâng cao đời sống bà con, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số.
Trong những năm tới, những cánh rừng mắc ca xanh tươi không chỉ thay đổi cảnh quan mà còn mở ra cơ hội thoát nghèo và làm giàu chính đáng cho nhiều hộ gia đình. Câu chuyện của cây mắc ca là minh chứng rõ nét cho sự chuyển mình mạnh mẽ của Điện Biên, nơi nông nghiệp đổi mới trở thành chìa khóa phát triển bền vững và xóa đói giảm nghèo.
