Châu Phi thích ứng trước căng thẳng thương mại toàn cầu

Áp lực và sự dịch chuyển trong thương mại quốc tế

Theo Tân Hoa Xã ngày 10/9, châu Phi, lục địa đang nổi lên với tốc độ tăng trưởng nhanh chóng, cũng không tránh khỏi tác động từ những biến động trên thị trường quốc tế. Tuy nhiên, lục địa này đã thể hiện sự thích ứng linh hoạt bằng cách đẩy mạnh hội nhập khu vực, đa dạng hóa đối tác thương mại và nâng cao vị thế trong các chuỗi giá trị toàn cầu.

Theo Báo cáo Thương mại châu Phi 2025 do Ngân hàng Xuất nhập khẩu châu Phi (Afreximbank) công bố, tỷ trọng thương mại với Bắc Mỹ của lục địa đã giảm đáng kể trong hơn một thập kỷ qua. Từ năm 2010 đến 2023, nhập khẩu từ Bắc Mỹ vào châu Phi giảm từ 7% xuống 5%, trong khi xuất khẩu sang khu vực này rơi mạnh từ 17% xuống chỉ còn 7%. Điều này phản ánh xu hướng dịch chuyển trọng tâm thương mại sang các khu vực khác như châu Á, châu Âu và Trung Đông, hiện chiếm hơn 90% tổng kim ngạch xuất nhập khẩu của châu Phi.

Thương mại nội khối và hợp tác với châu Á, đặc biệt là Trung Quốc, đang trở thành trụ cột của cấu trúc thương mại mới.
Năm 2024, thương mại Trung Quốc - châu Phi đạt 295,6 tỷ USD, thiết lập kỷ lục năm thứ tư liên tiếp. Trung Quốc đã giữ vị thế đối tác thương mại lớn nhất của châu Phi trong 16 năm, đồng thời mở rộng ưu đãi thuế 0% cho 100% dòng thuế đối với 53 quốc gia châu Phi có quan hệ ngoại giao. Chính sách này được coi là cú hích quan trọng, giúp giảm chi phí xuất khẩu và mang lại tín hiệu tích cực về hợp tác lâu dài.

Ở chiều ngược lại, Mỹ vẫn là một đối tác quan trọng, nhưng tỷ trọng trong tổng thương mại của châu Phi đã giảm. Số liệu từ Trung tâm Thương mại Quốc tế (ITC) cho thấy thương mại châu Phi – Mỹ năm 2024 đạt khoảng 67,4 tỷ USD, chỉ chiếm 5% tổng thương mại đối ngoại. Đây là con số đáng chú ý nếu so với sự vươn lên mạnh mẽ của các đối tác châu Á. Trong bối cảnh chính sách thương mại Mỹ còn nhiều thay đổi, châu Phi buộc phải tăng cường nội lực và mở rộng các kênh hợp tác khác để giảm thiểu rủi ro.

Không chỉ Trung Quốc, Ấn Độ và các quốc gia vùng Vịnh cũng nổi lên như những động lực mới trong chiến lược thương mại của châu Phi. Thương mại Ấn Độ - châu Phi đạt khoảng 103 tỷ USD năm 2023, trong khi Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất mở rộng hợp tác phi năng lượng, nâng kim ngạch lên tới 60 tỷ USD vào năm 2022. Sự đa dạng hóa này cho thấy châu Phi đang tránh phụ thuộc vào một thị trường duy nhất, đồng thời tận dụng cơ hội từ nhiều khu vực để duy trì ổn định.

Bên cạnh đó, châu Âu, đối tác truyền thống, tiếp tục đóng vai trò quan trọng khi chiếm hơn 34% tổng kim ngạch thương mại của châu Phi trong năm 2024. Mối quan hệ được củng cố nhờ các chuỗi cung ứng gắn kết, tiêu chuẩn hóa sản phẩm và kiểm soát chất lượng, góp phần duy trì sự ổn định trong quan hệ song phương.

Chuyên gia kinh tế Cameroon Nformi Eugene Tawe nhận định rằng trong bối cảnh căng thẳng thương mại quốc tế, châu Phi cần nhìn xa hơn vào thị trường châu Á. Theo ông, các sáng kiến hợp tác của châu Á, nhất là Trung Quốc, mở ra cơ hội lớn cho các nhà xuất khẩu châu Phi, trong khi giảm bớt áp lực từ những biến động bên ngoài.

Nội lực, hội nhập và triển vọng

Một trong những điểm tựa vững chắc giúp châu Phi đối phó với những biến động bên ngoài chính là tiến trình hội nhập khu vực. Khu vực Mậu dịch Tự do châu Phi (AfCFTA), khởi động trong khuôn khổ Chương trình Nghị sự 2063 của Liên minh châu Phi, đang dần chứng minh vai trò như một “tấm đệm” trước biến động toàn cầu. Mục tiêu của AfCFTA là xây dựng một thị trường chung cho toàn lục địa, tạo thuận lợi cho luồng hàng hóa và dịch vụ, đồng thời thúc đẩy phát triển công nghiệp và gia tăng giá trị.

Theo Afreximbank, thương mại hàng hóa của châu Phi đã phục hồi 13,9% trong năm 2024, đạt 1,5 nghìn tỷ USD, sau khi giảm 5,4% năm trước. Thương mại nội khối tăng 12,4%, đạt 220,3 tỷ USD, cho thấy động lực mới từ AfCFTA. Tính đến tháng 2/2025, đã có 48 quốc gia phê chuẩn hiệp định và 19 nước chính thức bắt đầu giao dịch theo các nghị định thư, đánh dấu bước tiến đáng kể trong tiến trình hội nhập lục địa.

AfCFTA không chỉ thúc đẩy thương mại, mà còn trở thành “bộ giảm sốc kinh tế” giúp châu Phi giảm phụ thuộc vào thị trường bên ngoài. Việc hài hòa tiêu chuẩn, hạ thấp thuế quan và đơn giản hóa thủ tục hải quan đã tạo ra môi trường thương mại minh bạch và dễ dự đoán hơn. Điều này khuyến khích các doanh nghiệp mở rộng năng lực sản xuất, tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị và gia tăng tỷ lệ nội địa hóa.

Chính phủ nhiều nước châu Phi cũng đẩy mạnh đầu tư hạ tầng, từ giao thông, năng lượng cho tới viễn thông, để giảm chi phí vận chuyển và logistics. Đây là nền tảng quan trọng cho việc mở rộng thương mại khu vực và hiện thực hóa tiềm năng của AfCFTA. Các nhà phân tích cho rằng nếu được triển khai đồng bộ, hiệp định có thể giúp châu Phi tăng trưởng bền vững và nâng cao sức cạnh tranh toàn cầu.

Ngoài ra, việc mở rộng hợp tác với các đối tác quốc tế cũng tạo thêm động lực phát triển. Châu Âu tiếp tục giữ vai trò ổn định, trong khi Ấn Độ và vùng Vịnh trở thành những nhân tố mới. Các chuyên gia cho rằng xu hướng hợp tác đang giúp châu Phi có thêm lựa chọn, giảm sự phụ thuộc vào các nền kinh tế lớn truyền thống.

Chuyên gia Nam Phi Chloe Maluleke, người nghiên cứu về BRICS, nhận định: “Khả năng chống chịu thực sự chỉ đến từ hội nhập, sản xuất và tự quyết”. Quan điểm này phản ánh một xu hướng đang dần định hình: Châu Phi không chỉ tìm kiếm sự hỗ trợ từ bên ngoài, mà còn đặt trọng tâm vào xây dựng nội lực.

Các nhà lãnh đạo châu Phi đang phát đi tín hiệu về một cách tiếp cận cởi mở với các đối tác toàn cầu, song song với việc thúc đẩy “phục hưng thương mại” tại lục địa. Triển vọng này không chỉ nằm ở con số kim ngạch, mà còn ở khả năng tạo ra những bước tiến mới trong đầu tư, công nghiệp hóa và phát triển bền vững.