Chặn bê bối sữa giả: Thấy gì từ kinh nghiệm quốc tế?

Mới đây, thị trường Việt Nam chấn động bởi vụ bê bối sữa giả trị giá hơn 500 tỷ đồng. Vụ việc cho thấy lỗ hổng nghiêm trọng trong quản lý an toàn thực phẩm, với hệ thống giám sát lỏng lẻo và thiếu cảnh báo sớm. Dưới đây là một số kinh nghiệm của các quốc gia trong việc quản lý thực phẩm, cũng như đối phó với các vụ việc tương tự.

Trung Quốc: Cú sốc melamine và hành trình cải cách

Vụ bê bối sữa nhiễm melamine tại Trung Quốc năm 2008 khiến hơn 300.000 trẻ em bị ảnh hưởng do tiêu thụ sữa nhiễm melamine, ít nhất 6 ca tử vong, hơn 50.000 trẻ phải nhập viện với các triệu chứng liên quan đến nhiễm bệnh.

Sau khủng hoảng, Trung Quốc đã triển khai hệ thống truy xuất nguồn gốc điện tử. Các doanh nghiệp buộc phải khai báo chi tiết thông tin về lô hàng, vùng nguyên liệu, thời gian sản xuất và các khâu trong chuỗi cung ứng. Đặc biệt, Trung Quốc đã áp dụng mã vạch và mã QR trên bao bì sản phẩm để người tiêu dùng cũng như cơ quan chức năng có thể truy xuất nguồn gốc dễ dàng và minh bạch (Nguồn: ScienceDirect).

Cùng với đó, Trung Quốc siết chặt trách nhiệm hình sự đối với các hành vi vi phạm trong sản xuất và tiêu thụ thực phẩm. Các hành vi cố tình pha trộn hóa chất độc hại vào thực phẩm bị coi là tội hình sự nghiêm trọng, có thể chịu hình phạt cao nhất là tử hình (Nguồn: The Guardian).

Trung Quốc cũng đã thành lập các cơ quan kiểm nghiệm độc lập thuộc chính phủ. Các phòng thí nghiệm và trung tâm phân tích này được tách rời khỏi doanh nghiệp sản xuất, giúp loại bỏ xung đột lợi ích và bảo đảm kết quả kiểm nghiệm chính xác, có thể được dùng làm căn cứ xử lý pháp lý khi phát hiện sai phạm. Ngoài ra, Trung Quốc cũng tăng cường quản lý các sản phẩm sữa công thức dành cho trẻ em bằng cách siết chặt các quy định cấp phép lưu hành (Nguồn: Food Safety News).

New Zealand: Mô hình tập trung, kiểm soát đầu vào – đầu ra chặt chẽ

Bộ Công nghiệp Chính (Ministry for Primary Industries - MPI) là cơ quan duy nhất chịu trách nhiệm quản lý toàn diện ngành sữa, từ sản xuất đến phân phối. Điều này giúp tránh sự chồng chéo trong kiểm tra, cấp phép và xử lý rủi ro, đảm bảo hiệu quả trong quản lý an toàn thực phẩm.​

New Zealand áp dụng quy trình kiểm soát chặt chẽ đối với sản phẩm sữa, từ nguyên liệu đầu vào cho đến đầu ra cuối cùng, dựa trên quy định của Luật An toàn Thực phẩm (Food Act 2014). Nếu sản phẩm không đạt yêu cầu tại bất kỳ giai đoạn nào, sẽ không được phép xuất xưởng. Đây là nguyên tắc cốt lõi giúp ngành sữa New Zealand duy trì danh tiếng và bảo đảm an toàn cho người tiêu dùng trong nước lẫn quốc tế.

EU: Chuỗi kiểm soát liên kết và cảnh báo nhanh RASFF

EU áp dụng mô hình kiểm soát thực phẩm toàn diện theo nguyên tắc "từ nông trại đến bàn ăn" (farm-to-fork), đảm bảo an toàn thực phẩm ở mọi giai đoạn từ sản xuất đến tiêu dùng.

Hệ thống Cảnh báo Nhanh về Thực phẩm và Thức ăn chăn nuôi (RASFF) của EU được thiết lập để chia sẻ thông tin nhanh chóng giữa các quốc gia thành viên khi phát hiện rủi ro đối với sức khỏe cộng đồng trong chuỗi thực phẩm. Điều này cho phép các quốc gia thành viên thực hiện các biện pháp cần thiết, như thu hồi sản phẩm, để bảo vệ người tiêu dùng.

EU khuyến khích việc sử dụng các công nghệ số, như mã QR, để tăng cường khả năng truy xuất nguồn gốc thực phẩm, từ đó nâng cao tính minh bạch và an toàn thực phẩm.

Hàn Quốc: Công khai doanh nghiệp vi phạm và truy cứu trách nhiệm hình sự

Hàn Quốc áp dụng chính sách công khai thông tin về các doanh nghiệp vi phạm an toàn thực phẩm nhằm tăng cường minh bạch và răn đe. Theo Điều 73 của Luật Vệ sinh Thực phẩm Hàn Quốc, khi một doanh nghiệp vi phạm các quy định về an toàn thực phẩm, cơ quan chức năng có thể yêu cầu doanh nghiệp đó công khai thông tin vi phạm. Việc công khai này giúp người tiêu dùng nhận biết và tránh xa các sản phẩm không an toàn, đồng thời tạo áp lực để các doanh nghiệp tuân thủ quy định.

Hàn Quốc có quy định nghiêm ngặt về xử lý hình sự đối với các hành vi vi phạm an toàn thực phẩm nghiêm trọng. Theo Luật Vệ sinh Thực phẩm (Food Sanitation Act), các hành vi như sản xuất, phân phối thực phẩm giả mạo, chứa chất độc hại hoặc gây nguy hiểm đến sức khỏe cộng đồng có thể bị xử lý hình sự với mức án nghiêm khắc, bao gồm tù chung thân hoặc tử hình trong trường hợp gây hậu quả nghiêm trọng như tử vong.

Bài học mở cho Việt Nam

Thứ nhất, Việt Nam cần xem xét tái cấu trúc cơ chế quản lý ngành sữa, chuyển từ mô hình chia cắt hiện tại sang một cơ quan đầu mối chuyên trách, có quyền điều phối liên ngành và chịu trách nhiệm chính trong kiểm tra – cấp phép – hậu kiểm ngành sữa.

Thứ hai, Việt Nam cần thiết lập hệ thống kiểm nghiệm độc lập, không để doanh nghiệp “tự làm tự duyệt”. Đồng thời cần xây dựng cơ chế kiểm tra chéo, cho phép hậu kiểm bất ngờ từ phía nhà nước hoặc bên thứ ba có uy tín.

Thứ ba, cần thiết lập một cổng thông tin quốc gia về vi phạm an toàn thực phẩm, cho phép người tiêu dùng tra cứu lịch sử vi phạm của doanh nghiệp/sản phẩm. Đồng thời, xây dựng một hệ thống cảnh báo nhanh nội địa, có liên kết dữ liệu giữa các cơ quan liên quan.

Thứ tư, Việt Nam cần bắt buộc áp dụng truy xuất nguồn gốc điện tử cho toàn bộ sản phẩm sữa đóng gói và sữa công thức, đặc biệt là sản phẩm cho trẻ em. Mã QR phải thể hiện rõ lô hàng, nơi sản xuất, thời gian sản xuất, nhà phân phối – đồng bộ với hệ thống quản lý nhà nước.

Thứ năm, cần sửa đổi, bổ sung Bộ luật Hình sự theo hướng quy định riêng tội danh liên quan đến làm giả, gian lận trong sản xuất và kinh doanh sữa. Đồng thời, phải có khung xử phạt đủ mạnh, bao gồm cả xử lý hình sự và đình chỉ hoạt động vĩnh viễn trong các trường hợp tái phạm nghiêm trọng.