Bài 5: Những khuyến nghị nhìn từ thực tiễn

Nếu như trước đây, trọng tâm của hệ thống tư pháp chủ yếu là bảo vệ chế độ chính trị và lợi ích của Nhà nước, nhưng với quá trình đổi mới và hội nhập quốc tế sâu rộng, mục tiêu bảo vệ công lý và quyền con người ở Việt Nam đã trở thành trọng tâm hàng đầu và thu được nhiều thành tựu.

Tuy nhiên, bên cạnh đó vẫn còn những vấn đề cần phải giải quyết. Quá trình thực hiện vệt bài, chúng tôi đã thu được một số khuyến cáo, những đề xuất hữu ích.

Những hạn chế, khoảng trống về quyền con người

Trong quá trình nghiên cứu và phỏng vấn các chuyên gia, chúng tôi nhận thấy, kết quả nổi bật trong hoạt động tư pháp của Việt Nam trong việc bảo vệ quyền con người đó là giảm các trường hợp oan sai, hạn chế bỏ lọt tội phạm, qua đó nâng cao chất lượng hoạt động điều tra, truy tố, xét xử và bảo vệ công lý; giúp cho vai trò của hoạt động kiểm sát cũng ngày càng được khẳng định, vừa bảo vệ quyền con người vừa bảo đảm tính nghiêm minh của pháp luật; qua đó, niềm tin của người dân đối với công lý và pháp luật được củng cố, góp phần quan trọng vào sự ổn định xã hội và phát triển kinh tế. Tuy nhiên, thách thức trong bảo vệ quyền con người vẫn còn rất lớn.

Việt Nam đang nỗ lực hoàn thiện và cải cách tư pháp nhằm bảo đảm quyền con người ngày càng tốt hơn. Ảnh: Đức Tâm

PGS.TS Tường Duy Kiên, Viện trưởng Viện Quyền con người, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh phân tích, do hệ thống pháp luật đang trong quá trình hoàn thiện để tương thích với các chuẩn mực quốc tế về quyền con người nên việc thực thi pháp luật còn gặp khó khăn. Bên cạnh đó, trình độ nhận thức của một số cán bộ tư pháp chưa đồng đều, cùng với những thách thức từ sự phức tạp của các vụ án hiện đại, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập và phát triển công nghệ.

Cũng theo PGS.TS Tường Duy Kiên, do sự giám sát xã hội và quyền tiếp cận công lý của người dân, đặc biệt là các nhóm yếu thế, nhằm bảo đảm tính công bằng và minh bạch trong mọi hoạt động tư pháp chưa rộng khắp nên đã hạn chế phần nào chất lượng bảo vệ quyền con người. Tiếp đó, thủ tục tố tụng còn phức tạp và chưa thực sự thân thiện với người dân, nhất là nhóm yếu thế và người dân vùng sâu, vùng xa. Việc tiếp cận công lý của người dân còn bị hạn chế do thiếu thông tin, nhận thức pháp luật thấp hoặc các rào cản về tài chính, thời gian. Hơn nữa, sự phối hợp giữa các cơ quan tư pháp và các bên liên quan đôi khi chưa chặt chẽ, gây ảnh hưởng đến hiệu quả xử lý vụ việc.

Đồng nhất với quan điểm trên, Luật sư Hoàng Thị Hương Giang, Văn phòng Luật sư Chính Pháp (Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội) chỉ ra một số vấn đề trong bảo đảm quyền con người ở Việt Nam còn có những hạn chế.Thủ tục hành chính còn nặng tính quản lý Nhà nước, quy trình kéo dài, nhiều bước trung gian. Hay như thủ tục dân sự, kinh tế: Trong Luật Đầu tư 2020, thời hạn thẩm định hồ sơ là 15 ngày, nhưng Luật Đất đai 2013 lại yêu cầu 30 ngày để thẩm định nhu cầu sử dụng đất, gây chồng chéo và kéo dài thời gian cấp phép dự án. Còn mâu thuẫn, chồng chéo giữa các văn bản quy phạm. Ví dụ như mâu thuẫn giữa Luật Đất đai và Luật Đầu tư, Luật Đấu thầu. Luật Đầu tư quy định dự án bị chấm dứt sau 12 tháng không thực hiện, trong khi Luật Đất đai cho phép gia hạn thêm 24 tháng và thu tiền chậm nộp, dẫn đến việc thu hồi đất dự án bị vướng mắc.

Các khuyến nghị thiết thực

Theo các nhà khoa học, để nâng cao hiệu quả hoạt động tư pháp trong bảo vệ quyền con người tại Việt Nam trong tương lai, cần có những định hướng chiến lược toàn diện và lâu dài và bền vững, tập trung vào các nội dung chủ yếu đó là:

PGS.TS Tường Duy Kiên định hướng: Cần tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật về quyền con người, đảm bảo sự phù hợp với các cam kết quốc tế và yêu cầu phát triển trong nước. Xây dựng các văn bản pháp luật phải rõ ràng, đồng bộ, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực thi và giám sát. Chú trọng phát triển nguồn nhân lực tư pháp chất lượng cao, đào tạo bài bản về chuyên môn và nâng cao nhận thức về quyền con người để nâng cao tính công minh và khách quan trong xét xử. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động tư pháp, từ thủ tục hành chính, tố tụng đến giám sát và công khai kết quả xét xử, giúp tăng tính minh bạch và tiếp cận công lý. Tăng cường vai trò giám sát xã hội, báo chí và sự tham gia của các tổ chức xã hội dân sự nhằm đảm bảo quyền con người được thực thi thực chất, không chỉ trên giấy tờ mà cả trong thực tế. Xây dựng văn hóa tôn trọng pháp luật và quyền con người trong toàn xã hội, tạo nên môi trường thuận lợi cho hoạt động tư pháp phát huy hiệu quả, góp phần xây dựng một nền tư pháp chuyên nghiệp, nghiêm minh, phục vụ tốt nhất lợi ích của nhân dân và đất nước.

Việt Nam đang nỗ lực hoàn thiện và cải cách tư pháp nhằm bảo đảm quyền con người ngày càng tốt hơn. Ảnh: Đức Tâm

Luật sư Hoàng Thị Hương Giang khuyến nghị, cần tiếp tục tổng kết thực tiễn theo đúng tinh thần Nghị quyết Đại hội lần thứ 13 của Đảng để nghiên cứu, ban hành Chiến lược xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam đến năm 2030, định hướng đến năm 2045, trong đó có Chiến lược pháp luật và cải cách tư pháp. Tăng cường thực hiện nguyên tắc chỉ có luật do Quốc hội ban hành mới được phép hạn chế quyền con người dựa trên các tiêu chí hiến định chặt chẽ.

Luật hóa đầy đủ các quyền con người, quyền công dân theo Hiến pháp và các công ước quốc tế; đảm bảo nguyên tắc “quyền được thực hiện, không phải xin phép”, tránh tình trạng quy định quá nhiều điều kiện, thủ tục hành chính dẫn đến "xin - cho" trong thực thi quyền. Tăng cường lấy ý kiến nhân dân, chuyên gia trong quá trình soạn thảo luật, bảo đảm sự tham gia thực chất của người dân, tổ chức xã hội và giới chuyên gia nhằm phản ánh đúng nhu cầu và thực tế thực thi quyền con người. Tăng cường giám sát công tác lập pháp.

TS Trần Thị Hồng Lê, Viện Quyền con người, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh cho rằng, để tăng hiệu quả kiểm tra của Đảng, thanh tra của Nhà nước, giám sát của nhân dân đối với việc thực hiện quyền con người, quyền công dân; tránh sự chồng chéo, trùng lặp, bỏ sót các vi phạm.

Các cơ quan Đảng cần rà soát và hoàn thiện cơ chế kiểm tra trong Đảng gắn với bảo đảm quyền con người, quyền công dân, đặc biệt trong lĩnh vực có nguy cơ xâm phạm quyền cao như tư pháp, đất đai, môi trường, lao động. Ban hành quy chế phối hợp giữa Ủy ban Kiểm tra các cấp với cơ quan thanh tra, giám sát của Nhà nước và Mặt trận Tổ quốc nhằm chia sẻ thông tin, tránh trùng lặp và tăng hiệu quả phát hiện, xử lý vi phạm. Tăng cường kiểm tra trách nhiệm người đứng đầu cấp ủy Đảng trong thực hiện nghĩa vụ tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền công dân tại cơ quan, địa phương, đơn vị.

Đối với các cơ quan Nhà nước: Thiết lập cơ sở dữ liệu dùng chung về kế hoạch, kết quả kiểm tra – thanh tra – giám sát, công khai một phần trên cổng thông tin để người dân theo dõi, hạn chế thanh – kiểm tra trùng lặp và bỏ sót lĩnh vực nhạy cảm. Tổ chức rà soát định kỳ các quy định pháp luật và thủ tục hành chính có nguy cơ xâm phạm quyền con người, trên cơ sở đó kiến nghị sửa đổi hoặc bãi bỏ. Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin và công cụ đánh giá tác động đến quyền con người trong thiết kế và giám sát chính sách.

Đối với Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị – xã hội: Phát huy vai trò giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể trong bảo vệ quyền công dân, nhất là ở cấp cơ sở. Tổ chức các mô hình giám sát cộng đồng có sự tham gia thực chất của người dân, luật sư, nhà báo, tổ chức xã hội để kịp thời phát hiện vi phạm và thúc đẩy xử lý minh bạch. Xây dựng chương trình nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ làm công tác giám sát xã hội về quyền con người, quyền công dân theo hướng thực chất, có chiều sâu, gắn với nhu cầu giám sát tại từng lĩnh vực cụ thể.

Đối với các văn bản dưới luật phải rà soát, sửa đổi hoặc bãi bỏ các văn bản không còn phù hợp; xây dựng văn bản dưới luật phải đi kèm phân tích tác động quyền con người.