WTO - lịch sử và tương lai

WTO là tổ chức lớn có lịch sử 25 năm, cùng với thời gian trì trệ kéo dài. Bảy năm nhiệm kỳ của ông Azevêdo không phải là ngoại lệ, để lại một con đường không rõ ràng phía trước khi Vòng đàm phán Doha theo kiểu của Vòng đàm phán Uruguay đã bị bỏ lỡ. Được khởi động vào năm 2001, Vòng đàm phán Doha với mục tiêu kết thúc vào tháng 1/2005, một loạt cải cách sẽ giải quyết tốt hơn các cân nhắc phát triển và giúp điều chỉnh sự mất cân bằng vốn có trong các Hiệp định của Vòng Uruguay đã thành lập WTO. Mục tiêu đó không bao giờ đạt được.

Khi ông Roberto Azevêdo nhậm chức Tổng giám đốc vào tháng 9/2013, đã có nhiều kỳ vọng, vì ông là người Nam Mỹ đầu tiên đứng đầu WTO và giành được vị trí này sau một cuộc đua danh giá có sự tham gia của 8 ứng cử viên khác. Đây là cuộc đua lớn nhất trong lịch sử của WTO và lần đầu tiên bao gồm cả các ứng viên nữ. Đáng chú ý, ông Azevêdo cũng là ứng cử viên duy nhất không giữ chức bộ trưởng, thay vào đó đã từng nhiều năm làm Đại sứ Brazil tại WTO và trước đó là Thứ trưởng kinh tế và công nghệ của nước này. Ông là gương mặt quen thuộc trong giới Geneva và cũng đã tham gia vai trò này với sự hiểu biết sâu sắc về giải quyết tranh chấp của WTO và những thách thức vốn có trong các cuộc đàm phán căng thẳng về cải cách các quy tắc thương mại nông sản.

Tại WTO, tình hình trở nên ảm đạm. Các bộ trưởng thương mại đã thừa nhận, Vòng đàm phán Doha đang ở trong tình trạng “bế tắc” và “cần phải khai thác đầy đủ hơn các cách tiếp cận đàm phán khác nhau” để tiến tới Chương trình Nghị sự Phát triển Doha, bao gồm một loạt các chủ đề, từ trợ cấp nông nghiệp và tiếp cận thị trường dịch vụ đến cải cách các quy tắc giải quyết tranh chấp của WTO. Kể từ sau năm 2011, các nhà đàm phán bắt đầu tăng cường tìm kiếm các vấn đề có thể cho phép “thu hoạch sớm”; tìm cách khai thác hiệu quả cách tiếp cận trong việc giảm chi phí thương mại và cải thiện kết quả. Ngoài ra còn có một khía cạnh liên quan đến thu hoạch sớm thành công, tạo hy vọng rất cần thiết sau khi hội nghị cấp bộ trưởng sụp đổ ở Cancun (Mexico) vào năm 2003 và bế tắc ở Geneva (Thụy Sĩ) vào năm 2008.

Tháng 9/2013, ông Azevêdo nhậm chức. Sự thúc đẩy đã giúp hội nghị bộ trưởng vào tháng 12 tại Bali (Indonesia) thành công tốt đẹp. Cộng đồng thương mại Geneva bắt đầu đàm phán siêu tốc, và trong những tháng đầu tiên của nhiệm kỳ Azevêdo, các thành viên WTO đã thể hiện ý chí chính trị để đạt được tiến bộ theo cách chưa từng thấy trong vài năm, một phần thể hiện sự tín nhiệm đối với Tổng giám đốc mới. Kết quả là Hiệp định Tạo thuận lợi Thương mại của WTO, hiệp định thương mại toàn cầu đầu tiên được ký kết kể từ khi kết thúc Vòng đàm phán Uruguay vào đầu những năm 1990, mặc dù thành tựu này đòi hỏi các cuộc đàm phán suốt ngày đêm về mối liên hệ chính trị được thực hiện, với một quyết định cấp bộ trưởng vì mục đích an ninh lương thực.

Trong khi Hội nghị Bộ trưởng Bali 2013 được coi là bằng chứng tích cực rằng WTO đã “thực sự chuyển giao” và phần còn lại của Chương trình phát triển Doha không bị tụt lại xa. Sự kiện này đã được chứng minh là dấu ấn tích cực trong 7 năm qua. Trong khi Ban lãnh đạo mới có thể giúp cải thiện trong ngắn hạn, thì vẫn chưa đủ đảm bảo những thay đổi trong dài hạn nếu căng thẳng sâu sắc hơn vẫn tiếp diễn. Các hội nghị cấp bộ trưởng gần đây nhất ở Nairobi, Kenya và Buenos Aires, Argentina lần lượt là những sự kiện gây tranh cãi, với việc các thành viên trước đây công khai mâu thuẫn về cách tiếp cận các cuộc đàm phán đa phương trong tương lai. Sự bất đồng này cuối cùng được đưa ra bằng văn bản trong Tuyên bố của Bộ trưởng Nairobi năm 2015, mặc dù sự kiện đã chứng kiến một quyết định đa phương được chờ đợi từ lâu về trợ cấp xuất khẩu nông sản, và kết thúc các cuộc đàm phán để cập nhật phạm vi của Hiệp định Công nghệ Thông tin. Sự kiện Buenos Aires năm 2017 đã chứng kiến những nỗ lực ở bất kỳ kết quả đa phương nào đều bị chùn bước, không có thỏa thuận trợ cấp thủy sản nào đạt được, cũng như bất kỳ chương trình làm việc nào về các vấn đề thương mại nông nghiệp có thể thực hiện được. Trong đó, các nhóm thành viên WTO khác nhau đã xác nhận kế hoạch tiến về các vấn đề không nằm trong chương trình đàm phán đa phương, chẳng hạn như thương mại điện tử và thuận lợi hóa đầu tư.

Những năm qua đã chứng kiến tình trạng tồi tệ hơn, một phần do Cơ quan Phúc thẩm, tòa án cao nhất của WTO, bị tê liệt vào tháng 12/2019 và trong bối cảnh có ít dấu hiệu chuyển động trong hầu hết các lĩnh vực đàm phán đa phương. Một ngoại lệ quan trọng là các cuộc đàm phán trợ cấp thủy sản, đang thúc đẩy kết thúc trong năm nay, phù hợp với mục tiêu 14.6 về phát triển bền vững. Các hành động thương mại đơn phương của một số thành viên lớn cũng đặt ra câu hỏi, WTO có thể hoặc cần có vai trò gì trong việc phản ứng, đồng thời làm trầm trọng thêm căng thẳng giữa các thành viên, khiến việc điều chỉnh ý chí chính trị cần thiết để đạt được kết quả đồng thuận càng trở nên khó khăn hơn. Trong khi một số khó khăn là do sự thay đổi lãnh đạo ở các nền kinh tế phát triển và mới nổi khác, với những thay đổi tương ứng trong chính sách thương mại, không phải tất cả những điều này đều đổ lỗi cho những biến động chính trị trong những năm gần đây. Những lo ngại về việc liệu chủ nghĩa đa phương trong thế giới thương mại có đang bùng phát hay không vẫn còn là điều mới mẻ. Chủ đề của Diễn đàn Công WTO năm 2012 là “Chủ nghĩa đa phương có đang trong khủng hoảng không?” Và sự gia tăng của các hiệp định thương mại khu vực và siêu khu vực được tiến hành trong vài năm khi các nước tìm cách làm sâu sắc hơn các mối quan hệ thương mại ở những nơi khác.

Phần lớn các cuộc thảo luận ngày nay phản ánh ngôn ngữ được sử dụng trong quá trình tuyển chọn Tổng giám đốc WTO năm 2013, với sự phấn khích qua cuộc đua hiện tại cho công việc hàng đầu trong thương mại toàn cầu. Sự phấn khích này có giá trị theo đúng nghĩa là đưa ra một lời nhắc nhở về tiềm năng của WTO, đóng vai trò là nơi mà các thành viên thuộc mọi quy mô, cơ cấu kinh tế có thể cùng nhau tranh luận về một số vấn đề thương mại cấp bách nhất của thời đại và ý nghĩa đối với việc đạt mục tiêu phát triển bền vững được nêu trong phần mở đầu của Hiệp định Marrakesh. Triển vọng một sự thay đổi lãnh đạo đã làm dấy lên cuộc thảo luận gay gắt về quyền hạn và hạn chế của vai trò Tổng giám đốc, với các thông tin cho thấy “sự hấp dẫn” chính trị sẽ là đặc điểm chính để các thành viên WTO nhìn thấy ở một nhà lãnh đạo tương lai. Triển vọng có một phụ nữ nắm quyền lãnh đạo WTO cũng đang tạo ra nhiều hứng khởi, vì đây sẽ là điều đáng chú ý đầu tiên đối với thể chế này. Một số nhà bình luận thương mại đưa ra những lưu ý thận trọng, bản chất định hướng thành viên của WTO có nghĩa là không ai có thể giải quyết tất cả các vấn đề của tổ chức.

Quá trình phản ánh giữa các thành viên về những thách thức sâu sắc nhất của họ là gì và cách vượt qua chúng, là điều quan trọng để tránh những thất vọng trong những năm qua, bất kể ai đảm nhận công việc hàng đầu của WTO. Mặc dù điều này đã đúng từ lâu, nhưng hoàn cảnh hiện nay khiến quá trình phản ánh đó trở nên cấp thiết. Mức độ đầy đủ các tác động của Covid-19 sẽ không được biết đến trong nhiều tháng, thậm chí nhiều năm, mặc dù điều chắc chắn là con đường đạt được tham vọng của Chương trình Nghị sự 2030 về Phát triển Bền vững sẽ khó khăn hơn và WTO có thể đóng vai trò hỗ trợ, trở ngại hoặc kết hợp cả hai. Khi các thành viên WTO chuẩn bị chọn Tổng giám đốc tiếp theo, họ cũng phải xem xét bản thân, làm nhiều hơn, để đảm bảo vị lãnh đạo thương mại toàn cầu tiếp theo họ chọn không chỉ hoàn thành nhiệm vụ, mà còn có sự ủng hộ cần thiết cho tác động lâu dài để hỗ trợ phát triển bền vững.