Từ thế giới nhìn lại Việt Nam: Vỉa hè không thể vô chủ!

Trong bối cảnh đô thị hoá nhanh chóng và nhu cầu sử dụng đất đai ngày càng tăng cao, các quốc gia tiên tiến trên thế giới đã sớm nhận thức rõ vai trò của không gian công cộng – đặc biệt là vỉa hè, lòng đường – trong việc tăng chất lượng sống, quản lý đô thị bền vững và thậm chí cả khai thác nguồn thu cho ngân sách.

Singapore: Vỉa hè - tài nguyên kinh tế

Singapore không coi vỉa hè là đất “để không” mà nhìn nhận đây là một phần tài nguyên đô thị có giá trị kinh tế thật sự. Ngay cả khi không khai thác thương mại, vỉa hè vẫn được quy hoạch để tối ưu hoá việc đi lại, đảm bảo an toàn, thông thoáng và đầy tính thẩm mỹ.

Hình ảnh vỉa hè tại Singapore

Những không gian về hè dù được cho thuê bày bán hàng rong, đặt bàn ghế, dựng để xe hay tổ chức sự kiện, đều phải xin phép và trả phí theo thời gian thật. Điểm đặc biệt là việc tư nhân hóa có kiểm soát: các doanh nghiệp được giao quản lý khai thác vỉa hè nhưng phải tuân thủ nghiêm quy định về hạ tầng, mỹ quan, vệ sinh và không ảnh hưởng đến người đi bộ.

Mô hình này đã giúp Singapore vượt qua bài toán thiếu đất công cộng bằng cách tăng được giá trị kinh tế và chất lượng quản trị, trong khi vẫn đảm bảo lợi ích và mỹ quan đô thị. Đôi khi, quản lý nghiêm ngặt lại chính là cách bảo vệ tính công cộng và tối ưu hoá lợi ích xã hội của không gian công cộng.

Nhật Bản – Không gian công cộng là “di sản văn hóa sống”

Ở Nhật Bản, không gian công cộng không thuộc về chính quyền hay cá nhân nào, mà là “đồng sở hữu xã hội” – một khái niệm sâu sắc thể hiện tinh thần tập thể và kỷ luật cộng đồng.

Hình ảnh vỉa hè tại Nhật Bản

Triết lý đồng sở hữu xã hội: Từ Tokyo đến Kyoto, người ta dễ dàng cảm nhận không gian công cộng như một phần mở rộng của văn hóa Nhật: Sạch sẽ, trật tự và tôn trọng lẫn nhau. Không có rác vứt bừa bãi, không có tiếng ồn quá mức, và tuyệt nhiên không có tình trạng lấn chiếm vỉa hè. Điều này không đến từ chế tài mạnh tay, mà bắt nguồn từ ý thức tự giác đã ăn sâu vào nếp sống người Nhật. Người dân coi việc giữ gìn không gian chung như giữ gìn nhà mình – đây chính là giá trị bền vững nhất.

Phân vùng rõ ràng – quản lý bằng công nghệ: Tại các đô thị lớn như Tokyo hay Osaka, từng mét vỉa hè đều có “vai trò riêng”. Làn đường cho người đi bộ, xe đạp, đỗ xe máy đều được sơn vạch rõ ràng, có biển chỉ dẫn cụ thể. Hệ thống camera giám sát thông minh giúp chính quyền dễ dàng phát hiện và xử lý vi phạm mà không cần quá nhiều nhân lực.

Gắn không gian công cộng với hệ thống giao thông đô thị: Khác với nhiều quốc gia tách rời quy hoạch giao thông và quản lý không gian công cộng, Nhật Bản hiểu rằng: Vỉa hè không thể “độc lập”, mà phải nằm trong tổng thể hệ thống di chuyển đô thị. Mỗi nhà ga, bến xe buýt đều được kết nối bằng lối đi bộ, hành lang ngầm, cầu vượt… giúp người dân di chuyển mượt mà, không cần chiếm dụng lòng đường hay lấn chiếm vỉa hè.

Paris – Tái định nghĩa phố xá: từ “nơi cho xe” thành “không gian sống”

Pháp, đặc biệt là Paris, đã và đang đi đầu trong việc chuyển đổi tư duy quy hoạch đô thị theo hướng từ ưu tiên xe cơ giới sang lấy con người làm trung tâm.

Hình ảnh vỉa hè tại Paris

Chiến lược “trả lại phố cho người đi bộ”: Trong hơn một thập kỷ, Paris đã đóng cửa nhiều tuyến phố trung tâm đối với ô tô, biến thành phố đi bộ, không gian cà phê, triển lãm nghệ thuật ngoài trời, các phiên chợ văn hóa. Sự thay đổi không chỉ mang tính hạ tầng, mà còn là bước chuyển về quan niệm: đường phố là không gian sống, không phải nơi chỉ để di chuyển.

Thu phí sử dụng không gian công cộng: Paris cho phép các quán cà phê, nhà hàng sử dụng một phần vỉa hè để đặt bàn ghế – nhưng có quy định rất rõ: phải trả phí theo diện tích, thời gian sử dụng, và mùa trong năm. Đây là cách thành phố thu ngân sách, đồng thời kiểm soát trật tự, tránh lạm dụng.

Gắn vỉa hè với thiết kế đô thị hiện đại: Paris không coi vỉa hè là phần thừa của con đường, mà là “cánh tay nối dài của không gian công cộng.” Do đó, vỉa hè luôn có cây xanh, ghế đá, hệ thống chiếu sáng, biển chỉ dẫn du lịch – thậm chí là triển lãm ảnh nghệ thuật. Mỗi vỉa hè là một “phòng khách ngoài trời” – mang bản sắc Paris đặc trưng.

Kinh nghiệm cho Việt Nam

Ở nhiều đô thị lớn như: Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng..., vỉa hè đang bị sử dụng sai mục đích. Vỉa hè, nơi dành cho người đi bộ đã bị chiếm dụng để buôn bán, đỗ xe, đặt biển quảng cáo, thậm chí làm bếp nấu ăn. Tình trạng này vừa ảnh hưởng đến mỹ quan đô thị, vừa làm suy giảm an toàn giao thông và chất lượng sống. Dù đã có nhiều chiến dịch “giành lại vỉa hè”, nhưng phần lớn thiếu bền vững, không gắn với quy hoạch tổng thể, cũng như thiếu cơ chế đồng quản lý và sự đồng thuận từ cộng đồng.

Ở nhiều đô thị lớn như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng..., vỉa hè đang bị sử dụng sai mục đích. (Ảnh minh họa)

Thứ nhất, bài học từ Singapore: Singapore coi vỉa hè là tài sản đô thị sinh lời có kiểm soát, không phải đất dư thừa hay bị mặc định để “ai dùng cũng được”. Mọi hoạt động trên vỉa hè đều phải xin phép, trả phí, có quy chuẩn cụ thể về thẩm mỹ, vệ sinh và không cản trở người đi bộ.

Từ kinh nghiệm của Singapore, bài học thực tiễn cho Việt Nam là cần “giá trị hóa” vỉa hè trong quản lý đô thị – tức coi đây là một phần tài sản có giá trị chứ không phải khoảng không vô chủ. Vỉa hè cần được quy hoạch sử dụng rõ ràng, kết hợp giữa chức năng lưu thông và khai thác dịch vụ một cách hợp lý.

Việt Nam có thể thí điểm cơ chế thu phí minh bạch đối với hoạt động sử dụng vỉa hè có mục đích kinh doanh, kèm theo bộ tiêu chuẩn bắt buộc như giữ vệ sinh, không lấn chiếm lối đi tối thiểu, đảm bảo mỹ quan. Quan trọng hơn, thay vì chỉ dùng biện pháp hành chính cưỡng chế, chính quyền cần hợp tác với doanh nghiệp và người dân để cùng xây dựng mô hình quản lý có kiểm soát – không buông lỏng nhưng cũng không cực đoan – từ đó tạo nên không gian công cộng vừa trật tự, vừa sinh lợi bền vững.

Thứ hai, bài học từ Nhật Bản: Họ không cần lực lượng cưỡng chế lớn để giữ gìn trật tự vỉa hè. Tất cả bắt đầu từ triết lý “đồng sở hữu xã hội” – coi không gian công cộng là “của chung”, phải có trách nhiệm giữ gìn. Song song đó, Nhật ứng dụng công nghệ (camera, biển báo số hóa...) để quản lý thông minh và tiết kiệm nhân lực.

Từ mô hình quản lý vỉa hè hiệu quả của Nhật Bản, Việt Nam có thể rút ra nhiều bài học thiết thực để xây dựng không gian công cộng văn minh, bền vững. Trước hết, cần hình thành văn hóa công cộng ngay từ trong trường học, truyền thông đến chính sách – nơi mỗi người dân ý thức rằng vỉa hè là tài sản chung, ai cũng có trách nhiệm gìn giữ như chính ngôi nhà của mình.

Bên cạnh đó, cần chuyển từ cách quản lý theo phong trào sang ứng dụng công nghệ hiện đại như camera giám sát, cảm biến phát hiện lấn chiếm sai mục đích, giúp nâng cao hiệu quả kiểm soát mà không tốn kém nhân lực. Cuối cùng, việc phân vùng chức năng rõ ràng trên từng mét vỉa hè – dành riêng cho người đi bộ, xe đạp, chỗ đỗ xe máy – sẽ hạn chế xung đột sử dụng, đặc biệt tại các đô thị đông dân, góp phần xây dựng một môi trường sống trật tự, an toàn và văn minh hơn.3. Từ Pháp – Bài học về thiết kế đô thị lấy con người làm trung tâm

Thứ ba, bài học từ Paris: Biến nhiều tuyến phố từ nơi dành cho ô tô thành không gian đi bộ, sinh hoạt văn hóa, cà phê ngoài trời, tạo ra sức sống đô thị mới và giảm ô nhiễm. Thành phố thu phí không gian công cộng có điều kiện, nhưng cũng đầu tư mạnh vào cảnh quan, chiếu sáng, cây xanh, ghế nghỉ...

Từ cách Paris “lột xác” không gian vỉa hè thành nơi sống động và giàu bản sắc, Việt Nam có thể học hỏi để tái định nghĩa lại vai trò của vỉa hè – không chỉ là nơi lưu thông, mà còn là không gian văn hóa, nghỉ ngơi và giao tiếp cộng đồng, đặc biệt tại các khu trung tâm, phố đi bộ và tuyến phố du lịch.

Khi cho phép khai thác thương mại trên vỉa hè, cần đi kèm các tiêu chuẩn thiết kế đô thị nghiêm ngặt như bố trí cây xanh, hệ thống chiếu sáng, vệ sinh, và khoảng lùi an toàn, tránh tình trạng quán xá lấn chiếm toàn bộ lối đi dành cho người dân. Quan trọng hơn, quy hoạch vỉa hè phải được tích hợp đồng bộ với quy hoạch giao thông và kiến trúc đô thị, thay vì chia cắt manh mún như hiện nay, để tạo ra những không gian công cộng thực sự phục vụ con người và nâng tầm diện mạo thành phố.